Jak wspierać dziecko w spektrum autyzmu w grupie przedszkolnej?

Trudno jest odpowiedzieć jednoznacznie na powyższe pytania. Słowo spektrum ma tutaj kluczowe znaczenie. Charakterystyczne jest pewne kontinuum objawów. Dzieci w spektrum mogą funkcjonować bardzo różnie. Łączy je zbiór pewnych charakterystycznych symptomów, natomiast mogą one być w różnym stopniu nasilone. Według najnowszej klasyfikacji chorób ICD-11 cechy wspólne, konieczne do rozpoznania spektrum autyzmu to:

• uporczywe deficyty w zdolności nawiązywania i podtrzymywania interakcji społecznych i komunikacji społecznej,
• skłonność do ograniczonych, powtarzalnych i nieelastycznych wzorców zachowań, zainteresowań lub czynności, które są wyraźnie nietypowe lub nadmierne dla danej osoby.

Objawy, jakie można obserwować u dzieci w spektrum na etapie przedszkolnym to:

• brak lub ograniczony kontakt wzrokowy,
• dziecko nie wykorzystuje w kontakcie z innymi wyrazu twarzy, postawy ciała lub gestów,
• niedostateczny, nieadekwatny do wieku rozwój związków rówieśniczych,
• brak odwzajemniania społeczno-emocjonalnego – ograniczone reagowanie na emocje i zachowania innych,
• brak spontanicznej potrzeby dzielenia z innymi osobami radości, zainteresowań lub osiągnięć (np. brak pokazywania, przynoszenia lub wskazywania innym ludziom przedmiotów osobistego zainteresowania),
• opóźnienie lub brak języka mówionego – dziecko nie używa również gestów,
• dziecko nie podejmuje prób komunikacji z innymi lub rzadko,
• powtarzanie słów i wyrażeń,
• brak spontanicznej zabawy w udawanie ,,na niby” lub naśladowanie ról społecznych,
• pochłonięcie jednym lub kilkoma bardzo wąskimi zainteresowaniami,
• przywiązanie do rutyny,
• manieryzmy ruchowe, tiki,
• koncentracja na cząstkowych lub niefunkcjonalnych właściwościach przedmiotów służących do zabawy (jak np. ich zapach, odczuwanie powierzchni, powodowanego hałasu lub wibracji).

Spektrum to zbiór różnorodnych możliwości funkcjonowania w zakresie rozwoju intelektualnego, emocjonalnego, językowego i społecznego. Dzieci w okresie przedszkolnym rozwijają się w swoim tempie, czasem zupełnie odmiennym. W grupie neurotypowych trzylatków spotkamy te, które swobodnie posługują się językiem i te, których mowa nie pozwala na więcej niż proste komunikaty. W wieku trzech lat dzieci mają prawo posługiwać się mową na różnych poziomach. W późniejszych latach różnice nie są już tak zauważalne. Podobnie jest w grupie dzieci neuroatypowych. Jeden przedszkolak z diagnozą spektrum autyzmu może funkcjonować zupełnie obok grupy rówieśniczej – nie podejmować interakcji, nie posługiwać się mową w sposób celowy. Inny może mieć kłopoty, które nie są widoczne na pierwszy rzut oka. Dlatego trudno o uogólnienia na temat „typowego” funkcjonowania przedszkolaka w spektrum autyzmu.

Na wagę złota jest przede wszystkim zebranie porządnego, rzetelnego wywiadu z opiekunami malucha oraz zgromadzenie wszystkich dokumentów, które opisują jego funkcjonowanie. Nawet doświadczony pedagog nie jest w stanie przewidzieć, jakimi dokładnie deficytami i zasobami dysponuje przedszkolny debiutant. Dlatego warto uzbroić się w szeroką wiedzę na jego temat. Wtedy łatwiej będzie przygotować grunt na powitanie go w grupie. Jakiego rodzaju informacje należy zgromadzić? Przede wszystkim:

• jak przebiegał rozwój dziecka od okresu prenatalnego do teraz (wywiad okołoporodowy, informacje dotyczące rozwoju motorycznego, emocjonalnego, mowy, poznawczego, społecznego),
• czy dziecko ma współistniejące problemy (np. medyczne, zaburzenia integracji sensorycznej itp.),
• w jakich okolicznościach została wykonana diagnoza psychologiczno-pedagogiczna,
• z jakich oddziaływań korzystał maluch do tej pory,
• z jakiego rodzaju oddziaływań korzysta obecnie,
• jakie efekty pracy terapeutycznej i rehabilitacji obserwują rodzice,
• jaka jest historia i skład rodziny dziecka,
• kto pełni opiekę nad dzieckiem w domu,
• jak przedszkolak reaguje na separację z głównymi opiekunami,
• jakie trudności opiekunowie widzą obecnie,
• jakie są mocne strony dziecka,
• co dziecko lubi robić w wolnym czasie, jak spędza czas w domu,
• w jaki sposób dziecko wchodzi w kontakt z innymi – dorosłymi i rodzicami,
• co je relaksuje, wycisza,
• co sprawia, że jest przebodźcowany i jak to rozpoznać,
• jak wygląda jego codzienna rutyna,
• czym interesuje się dziecko,
• jak wyglądają jego relacje w grupie rówieśniczej.

Dzieci w spektrum potrzebują intensywnych, kompleksowych oddziaływań, które pozwolą im rozwinąć kompetencje potrzebne do samodzielnego funkcjonowania w dorosłości. Na etapie przedszkolnym najczęściej potrzebują:

• logopedy, który zadba o rozwój mowy zarówno w obszarze jej nadawania, jak i odbierania,
• psychologa, który zaopiekuje się rozwojem emocjonalnym i społecznym – pomoże dziecku w trenowaniu regulacji emocji, poszerzeniu rozumienia sytuacji społecznych, wesprze w próbach nawiązywania i utrzymywania relacji z innymi,
• pedagoga specjalnego, który będzie miał pieczę nad rozwojem funkcji poznawczych i motorycznych, które są podstawą rozwoju umiejętności szkolnych,
• terapeuty integracji sensorycznej, który zajmie się terapią zaburzeń integracji sensorycznej, które często towarzyszą dzieciom w spektrum autyzmu,
• nauczyciela wspomagającego, który będzie towarzyszył dziecku w codziennym życiu przedszkolnym i wspierał je w trudnych dla niego sytuacjach.

Jednym z ogromnie ważnych zadań wychowawcy jest włączenie dziecka w spektrum w życie grupy rówieśniczej. Neurotypowy czterolatek o harmonijnym rozwoju po pokonaniu naturalnych trudności wynikających z adaptacji do nowego środowiska po prostu zacznie się bawić z innymi. Przedszkolak w spektrum może zareagować bardzo różnie. Zabawy rówieśników mogą być dla niego zupełnie niezrozumiałe i nieinteresujące. Może przyjmować z tego powodu różne role, wszystko zależy od ogólnego funkcjonowania. Dzieci w spektrum, które nie rozwinęły mowy na poziomie wystarczającym do komunikacji z innymi, mogą być zupełnie obok grupy. Wybierają zabawy samotne, często polegające na powtarzalnej aktywności, jak np. układanie zabawek w rządkach. Ich działania całkowicie wykluczają udział drugiej osoby. Zdarza się, że dzieci w spektrum autyzmu wchodzą w interakcje z rówieśnikami w sposób dla nich w niezrozumiały lub nieakceptowalny. Na przykład niszcząc ich wytwory, ciągnąc za włosy, gryząc itd. Poszukują uwagi, chcą być częścią grupki kolegów, ale nie wiedzą, jak to zrobić. Jeśli mowa rozwija się prawidłowo i dziecko jest komunikatywne, jego zabawa również się zmienia. Kilkulatki w spektrum mogą narzucać swoje scenariusze zabawy innym, mają trudność w zaakceptowaniu naprzemienności działań.

Przedszkolak w spektrum jest ogromnie narażony na wykluczenie z grupy rówieśniczej. Jego umiejętności mogą nie pozwalać na to, by nadążył za dynamicznym rozwojem akcji. Jego potrzeby są inne, dlatego sposób spędzania czasu również go różni od rówieśników. Najważniejszym zadaniem wychowawcy będzie czuwanie nad tym, jaką rolę przyjmuje dziecko w spektrum w grupie. Czy jest ono pod opieką innych? A może grupa umieszcza go w roli odbiorcy złości wszystkich? Zdarza się, że obdarzone najmniejszymi zasobami dziecko bywa kozłem ofiarnym. Rówieśnicy uznają go za winnego wszystkich przewinień i w ten sposób sami czują się lepiej. Na to należy uważać. Łatwo również sprowokować malucha w spektrum – gdy jest przebodźcowany, może reagować różnie, również agresją. Dla innych dzieci może to być idealna okazja do odwrócenia uwagi od własnych wpadek. Warto zwrócić uwagę nie tylko na konkretnego przedszkolaka, ale całość funkcjonowania grupy.

Przedszkolak w spektrum potrzebuje na pewno wsparcia w rozumieniu sytuacji społecznych. Zawiłości konfliktu Ali i Hani, który ciągnie się od nietrafionego prezentu na urodziny i przekłada na niechęć do bycia razem w parze może być dla niego zupełną abstrakcją. By wzmocnić rozwój kompetencji interpersonalnych, należy po prostu dbać o wytłumaczenie codziennych sytuacji. Przedszkolak w spektrum nie rozumie uczuć innych, nie wie, kiedy i czym są wywoływane. Potrzebuje dorosłego, który objaśni mu skomplikowany świat emocji i motywacji innych ludzi. Spokojnie, troskliwie i z dużą uważnością wytłumaczy, czemu Zosia płacze, a Leszek obraził się po przykrych słowach Anki.

Podobnie sprawa się ma ze wsparciem w rozumieniu i regulowaniu własnych emocji malucha. Dziecko w spektrum będzie miało kłopot z identyfikacją, nazywaniem, rozumieniem i wyrażaniem własnych uczuć. Dzieci neurotypowe na etapie przedszkola również mają z tym trudność, ale uczą się na zasadzie obserwacji i modelowania zachowań. Dziecko w spektrum potrzebuje więcej uwagi i bardziej intensywnych oddziaływań.

Ogromnie ważne jest tworzenie sytuacji grupowych, w których maluch z potrzebami po prostu ma szansę się odnaleźć. Być może lubi np. pająki, o których można opowiedzieć i np. razem w małej grupie przygotować z nim i z innymi dziećmi makietę terrarium? Dzieci w spektrum chętniej przychodzą do dorosłych, nie chodzi jednak o to, by budowały swoje relacje tylko z opiekunami. Warto zwracać ich uwagę w stronę aktywności grupowych.

Drugim obszarem do pracy w przedszkolu będzie tendencja do realizowania bardzo sztywnych wzorców zachowań. To może dotyczyć właściwie wszystkiego. Dzieci w spektrum spędzają czas w ściśle określony sposób, który daje im poczucie bezpieczeństwa. Najmniejsze odstępstwa od ustalonej rutyny potrafią na długo zachwiać ich stabilność emocjonalną. Nieelastyczne wzorce to między innymi:

• zabawy polegające na segregowaniu, porządkowaniu, odtwarzaniu wybranych czynności, wykorzystujące często niespodziewane cechy przedmiotów, które nie służą do zabawy;
• wykonywanie czynności samoobsługowych w konkretnej, niezmiennej kolejności;
• powtarzanie tych samych pytań i dążenie do usztywnienia interakcji społecznych i budowanie ich na zasadzie powtarzalności schematu (np. podchodzenie z zabawkami do nauczyciela i pytanie: jak działa?;
• dążenie do niezmiennej rutyny dnia i wykonywania aktywności w ten sam sposób o tych samych porach.

Usztywnione wzorce zachowania można zauważyć w obszarze zabawy, aktywności, porządku dnia, sposobie komunikowania się.

Ważna jest technika małych kroków i dbanie o poczucie bezpieczeństwa. Przedszkolak może potrzebować:

• uprzedzania o tym, co będzie się działo i jak to dokładnie będzie wyglądać;
• przygotowania uprzednio do zmian w dotychczasowej rutynie;
• wsparciu w poradzeniu sobie z emocjami, które wyniknęły z przełomu rutyny (np. złość z powodu choroby nauczyciela);
• obserwowania w różnych sytuacjach i dbanie o optymalny poziom bodźców, by uniknąć przebodźcowania;
• wprowadzanie małych zmian w rytmie i omawianie ich z dzieckiem;
• wzmacnianie pozytywnych zachowań malucha poprzez dostrzeganie ich i opisywanie;
• zapewnienie dziecku bezpiecznego miejsca, w którym będzie mógł się wyciszyć i wyregulować w sytuacji trudnej;

Mówi się, że aż 90% dzieci w spektrum autyzmu ma zaburzenia integracji sensorycznej. Wpływa to na sposób, w który przetwarzają i reagują na bodźce sensoryczne z otoczenia. Zaburzenia te mogą utrudniać przetwarzanie w obszarze kilku zmysłów, takich jak wzrok, słuch, dotyk, smak, węch oraz ruch, a także mogą wpływać na koordynację ruchową i percepcję przestrzenną.

Kłopoty mogą pojawić się na różnych płaszczyznach, ale szczególnie charakterystyczne są:

• nadwrażliwość sensoryczna, która oznacza przesadne reakcje na bodźce, które dla innych są zupełnie optymalne, takie jak światło, hałas, zapachy, dotyk czy smaki. To może prowadzić do nadmiernego stresu i unikania określonych sytuacji;
• zaburzenia proprioceptywne i kinestetyczne, czyli trudności z wyczuciem pozycji swojego ciała w przestrzeni (propriocepcja) oraz z koordynacją ruchową (kinestezja), co wpływa na precyzję ruchów i świadomość ciała;
• trudności w integracji wielozmysłowej, przez którą dzieci w spektrum bywają przytłoczone i przeciążone, gdy odbierają wiele bodźców na raz poprzez różne receptory zmysłowe;
• hiposensywność sensoryczna, kiedy wrażliwość na bodźce jest mniejsza niż u rówieśników, np. dziecko nie odczuwa zimna, nie reaguje na bodźce bólowe.

Przestrzeń przedszkolna powinna być dostosowana do potrzeb konkretnego dziecka i jego grupy rówieśniczej. Im bardziej będzie uporządkowana, tym lepiej. Nagromadzenie przedmiotów, chaos w zabawkach, zbyt duża ilość mebli i zbyt ostre światło mogą naprawdę utrudnić codzienne funkcjonowanie dziecka w spektrum autyzmu.

Na koniec – najważniejsze, czyli kontakt z opiekunami dziecka. Trudno zrozumieć funkcjonowanie przedszkolaka w spektrum, jeśli brakuje komunikacji z jego rodzicami. To oni wiedzą, w jakiej kondycji maluch przychodzi do przedszkola, czego potrzebuje, by się wyciszyć i jak rozumieć jego zachowania. Powinni również mieć dostęp do informacji o tym, jak funkcjonuje bez nich ich pociecha, co się zmienia, a co nie, jakich jeszcze oddziaływań potrzebuje. Ważne, by rodzice wiedzieli o metodach pracy, jakie stosują pracownicy przedszkola, o tym, jakiego rodzaju dostosowania wprowadzili. Czasem razem łatwiej wymyślić najlepsze rozwiązania. Praca z dzieckiem w spektrum autyzmu to praca na wielu płaszczyznach i w różnych środowiskach, o tym nie wolno zapomnieć.