Dziecko z zespołem Downa w przedszkolu ogólnodostępnym

Dzieci z zespołem Downa rozwijają się w różnorodnej grupie rówieśniczej, uczą się wraz z innymi dziećmi komunikacji, wyrażania swoich potrzeb, nawiązywania relacji, bycia w grupie. Nauka w przedszkolu ogólnodostępnym zmniejsza ogromne ryzyko społecznej marginalizacji i izolacji. Takie ryzyko pojawia się w przypadku przebywania wyłącznie w miejscach przeznaczonych dla osób z deficytami.

Dzieci z ZD w przedszkolu ogólnodostępnym stają się częścią różnorodnej grupy, składającej się z maluchów neurotypowych i neuróżnorodnych. Obie strony zyskują wiele. Dla w pełni sprawnych przedszkolaków codzienność ramię w ramię z dziećmi z ZD to prawdziwa nauka akceptacji i empatii. Od najmłodszych lat dzieci uczą się, że społeczeństwo składa się z przeróżnie funkcjonujących jednostek i nie ma w tym nic dziwnego ani złego.

Dla malucha z ZD codzienne obcowanie z harmonijnie rozwijającymi się kolegami to duża dawka motywacji do pracy na rzecz własnego rozwoju. Dzieci uczą się przecież poprzez obserwację i naśladowanie. Grupa rówieśnicza jest ogromnie ważnym odniesieniem dla każdego kilkulatka. Wiele może z niej czerpać.

Zespół Downa jest zespołem cech wrodzonych spowodowanych trisomią 21 pary chromosomów. Nie jest chorobą, a po prostu odmienną, naturalną formą ludzkiego rozwoju i egzystencji.

Dodatkowy chromosom może niestety powodować wiele trudności rozwojowych. Różnice można zaobserwować między innymi w budowie fizycznej, spowolnionym rozwoju ruchowym, utrudnionym rozwoju mowy i obniżeniu funkcjonowania intelektualnego. Stopień nasilenia tych trudności jest jednak zupełnie indywidualny.

Wśród fizycznych kłopotów dzieci z ZD opisuje się między innymi wady serca, choroby tarczycy, niedosłuch oraz problemy ze wzrokiem.

Rozwój medycyny, oddziaływań rehabilitacyjnych i terapeutycznych sprawiają, że współczesne dzieci z ZD funkcjonują zdecydowanie lepiej niż w poprzednich pokoleniach.

Nieprawidłowości w zakresie rozwoju ruchowego dzieci z ZD są dla nich bardzo charakterystyczne. Z powodu nieprawidłowego napięcia mięśniowego mają kłopoty zarówno w zakresie motoryki małej, jak i dużej. Rozwój fizyczny jest przecież podstawą całości rozwoju, dlatego warto o niego specjalnie zadbać.

U dzieci z ZD obserwuje się deficyty integracji sensorycznej. Organizacja bodźców napływających z otoczenia często nie jest prawidłowa, dlatego i reakcja na te bodźce bywa zaskakująca. Literatura podaje, że przejawem zaburzeń SI u dzieci z zespołem Downa mogą być:

• obniżone napięcie mięśniowe,
• zaburzone reakcje równoważne,
• nadwrażliwość na dotyk, słuch lub węch,
• zaburzona koordynacja wzrokowo-ruchowa.
• wzmożona męczliwość.
• obniżona świadomość własnego ciała.
• niski poziom motoryki małej.

Jakie są konsekwencje tego rodzaju deficytów? Mogą być to między innymi:

• kłopoty w zakresie opanowania czynności samoobsługowych (jedzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych, ubierania się etc.),
• trudności w nauce pisania i czytania, wykonywania prac plastycznych, brania udziału w zabawach ruchowych etc.

Motoryka mała i duża jest właściwie podstawą funkcjonowania przedszkolaka. Dlatego w pracy z dziećmi z ZD trzeba położyć szczególny nacisk na rozwój psychoruchowy. Terapia integracji sensorycznej, stała fizjoterapia i zajęcia rewalidacyjne z pedagogiem specjalnym powinny być częścią codzienności malucha z ZD.

Nauczyciel przedszkolaka z ZD może wspierać jego rozwój poprzez angażowanie go w regularne zabawy ruchowe o zróżnicowanej tematyce. Plac zabaw i czas spędzony z rówieśnikami jest tu na wagę złota. Warto pomyśleć o:

• prostych torach przeszkód,
• zabawach z dużymi, gumowymi piłkami,
• ścieżkach sensorycznych z użyciem codziennych produktów (grochu, kaszy, ryżu, makaronu, mąki).

Dzieci uwielbiają zabawy z różnymi masami plastycznymi, rysowanie na piasku, piance do golenia czy mące.

Dobrą propozycją będą:

• zajęcia w sali doświadczania świata, jeśli przedszkole ją posiada.
• zajęcia metodą ruchu rozwijającego W. Sherborne,
• zajęcia metodą dobrego startu (mds) Bogdanowicz,
• terapia ręki,
• muzykoterapia,
• arteterapia,
• hipoterapia,
• dogoterapia.

W pracy z dziećmi z zespołem Downa obserwuje się znaczne opóźnienie w przebiegu rozwoju mowy. Wiele osób mylnie kojarzy ten fakt tylko ze współwystępującą niepełnosprawnością intelektualną i zrzuca kłopoty w komunikacji jednoznacznie na ograniczenia w rozwoju intelektu.

Trudności w nauce mówienia mogą mieć jednak wiele przyczyn. Dzieci z ZD borykają się z konsekwencjami odmiennej anatomicznej budowy jamy ustnej. Do tego często dochodzi niedosłuch i niskie napięcie mięśni. Mowa dzieci z ZD często bywa niewyraźna, trudna w odbiorze.

Opóźnienie w rozwoju mowy u dzieci z ZD może mieć wiele przyczyn, m.in. są to:

• różnice w anatomicznej budowie jamy ustnej (zbyt wysoko wysklepione podniebienie, krótkie podniebienie miękkie),
• niedosłuch,
• niskie napięcie mięśniowe mięśni warg i języka,
• zaburzenia oddychania (np. oddychanie przez usta).

Trudności w zakresie nauki artykułowania głosek wpływają na nabywanie kompetencji językowych. Logopedzi wskazują na słabą wymowę u dzieci z ZD, przerywanie wymawianych głosek krótkimi oddechami i krótszy czas wymawiania głoski. Dlatego mowa dzieci z ZD może być niewyraźna, trudna w odbiorze. Proces rozwoju mowy w porównaniu do rówieśników znacznie się wydłuża.

Kiedy dzieci z ZD zaczynają komunikować się werbalnie? Trudno o jednoznaczną odpowiedź. Czasem pierwsze słowa pojawiają się przed trzecim rokiem życia. Niektóre dzieci w okresie przedszkolnym tworzą całe zdania. A w przypadku jeszcze innych trzeba na to poczekać dłużej. Wiele zależy od jakości słuchu. Poważny niedosłuch może sprawiać, że dziecko nie jest w stanie naśladować mowy otoczenia. Dzieci z ZD mają kłopot w wymawianiu głosek, które wymagają dużej sprawności języka.

Wszystkie opisane trudności wskazują na to, że konieczna jest intensywna praca logopedyczna. Nie chodzi jednak tylko o pracę ze specjalistą (logopedą czy neurologopedą).

Nad rozwojem mowy powinno pracować całe środowisko dziecka. Ogromnie ważne jest ćwiczenie i systematyczne utrwalanie tego, co proponuje dziecku logopeda. Dziecko z ZD powinno móc wspierać swoją komunikację innymi narzędziami, jeśli samo nadawanie mowy jest silnie utrudnione. Pomocne do tego będą:

• plansze ilustrujące różne czynności i sytuacje,
• wspólne rysowanie,
• opowiadanie historii, wspomagając się ilustracjami tak, by dziecko poszerzało zasób rozumianych słów,
• zabawy polegające na dźwiękonaśladownictwie,
• stymulowanie mowy poprzez zabawy sensoryczne, również wykorzystujące gryzienie/żucie/masaże buzi,
• ćwiczenia oddechowe dopasowane do możliwości dziecka (np. przesuwanie piórka powietrzem wydychanym przez nos, podnoszenie brzuszka wdychanym powietrzem, oddychanie naprzemienne).

Ważne, by opracowanie planu terapeutycznego dla dziecka w przedszkolu oparte było na informacjach zebranych zarówno od rodziców/opiekunów, jak i od specjalistów pracujących z dzieckiem poza przedszkolem.

Funkcjonowanie intelektualne dzieci z ZD najczęściej plasuje się na poziomie niepełnosprawności intelektualnej w stopniu lekkim lub umiarkowanym. Często opisywane są jako:

• spostrzegawcze,
• zmotywowane do pracy,
• chętnie naśladujące zachowania i czynności innych.

Ich mocną stroną jest nierzadko percepcja i pamięć wzrokowa. Z powodu częstych wad słuchu słabiej rozwija się pamięć słuchowa.

Z czym maluch z ZD może mieć kłopot? Częstym zgłoszeniem jest krótki zakres uwagi. Warto pamiętać o tym, by zadania dla przedszkolaka z ZD opierały się na materiale konkretnym. Jego wyobraźnia, umiejętność wykonywania bardziej złożonych operacji umysłowych mogą być mniej dostępne niż u rówieśników. Czasem zupełnie niemożliwe jest wnioskowanie, dokonywanie analizy i syntezy nawet prostego materiału. Dlatego mówiąc wprost, warto opierać pracę z przedszkolakiem z ZD na konkrecie, np.:

• liczmanach,
• dosłownych ilustracjach,
• historyjkach obrazkowych, które wyjaśniają zjawiska z życia codziennego,
• konkretnych doświadczeniach,
• pracy z zaangażowaniem różnych zmysłów naraz,
• odniesieniach do życia codziennego.

W pracy z dziećmi z ZD nie można jednak postępować dokładnie tak, jak z ich rówieśnikami z niepełnosprawnością intelektualną. Ich profil intelektualny bywa nieco odmienny. Przede wszystkim warto z uwagą przeanalizować aktualną opinię psychologicznego badania intelektu. Jeśli przedszkolak nie był badany przez psychologa warto skierować go do diagnozy. Współczesne narzędzia badania intelektu pozwalają na ocenę funkcjonowania kilkulatków. Rzetelna diagnoza i opis poziomu rozwoju funkcji poznawczych malucha powinny być podstawą do planowania dalszej pracy z nimi.

W społeczeństwie funkcjonuje przekonanie, że osoby z ZD są bardzo pogodne i empatyczne. Oczywiście jest to zbytnie uogólnienie, ale rzeczywiście ich umiejętności społeczne są na wyższym poziomie niż u ich rówieśników z podobnym poziomem intelektu. Kilkulatki z ZD zauważają emocje swoich rówieśników i prawidłowo je odczytują. Ich reakcje są empatyczne i często są chętne do pomocy i wyrażania troski.

Trudność, która pojawia się w relacjach rówieśniczych, nie polega na zahamowaniu rozwoju emocjonalno-społecznego. Często wynika bardziej z ograniczeń w rozwoju komunikacji. Przedszkolaki z ZD mają mniejszy kłopot w inicjowaniu zabawy i nadążaniu za jej tokiem w grupie dzieci młodszych – nawet o dwa, trzy lata. Po prostu z powodu opóźnienia mowy są dla nich bardziej zrozumiałe.

Dlatego warto poważnie zastanowić się, do jakiej grupy powinien trafić przedszkolak z ZD. Wydaje się, że pewnym rozwiązaniem byłaby praca w grupie mieszanej wiekowo, np. 3–4-latków, gdzie czteroletni przedszkolak z ZD mógłby nawiązywać relacje z dziećmi młodszymi. To jednak kwestia bardzo indywidualna – zarówno w kontekście dziecka, jak i placówki oraz jej możliwości.

Przedszkolak to zazwyczaj istota bardzo otwarta na różnorodność i odmienność. Społeczne stereotypy i podziały nie są jeszcze utrwalone, nie pracują w nim jeszcze schematy, z którymi borykają się dorośli. Dla przedszkolaków przebywanie z dziećmi rozwijającymi się inaczej to naturalna sprawa. Właściwie zadanie dorosłych bardziej polega na tym, by utrzymać w dzieciach spontaniczną chęć bycia razem, bez oceniania siebie nawzajem.

Oczywiście przedszkolak widzi różnice między sobą a innymi. Jego naturalnym odruchem będzie zadawanie pytań, by lepiej zrozumieć sytuację. Gdy widzi, że jego kolega z grupy nie potrafi mówić, mimo że ma już na przykład 4 lata, z pewnością o to zapyta. Co wtedy odpowiedzieć? Najlepiej po prostu wyjaśnić, o co chodzi.

Nauczyciel w grupie, w której jest przedszkolak z ZD, codziennie ćwiczy swoją elastyczność. Jak dopasować zajęcia do możliwości wszystkich? W jaki sposób zadbać o Kasię z ZD, która uczy się liczyć do pięciu, gdy obok siedzi Hania, która już dodaje i odejmuje? To nie jest łatwe, ale każdy, nawet mały sukces daje dużo satysfakcji.

Warto pamiętać o pracy z całą grupą:

• zauważaniu starań dzieci w budowaniu relacji między sobą (np. wspaniale Kasiu, że pomogłaś Olkowi policzyć te kuleczki. Wiem, że ty już umiesz i że to może cię nudzić, ale dla Olka to bardzo ważna sprawa),
• podkreślaniu, że dzieci uczą się w różnym tempie i każdy ma na to czas (np. dzisiaj uczyliśmy się nowej piosenki – niektórzy już ją śpiewają, inni potrzebują podpowiedzi, ale przecież możemy śpiewać ją razem),
• angażowaniu dzieci we wzajemną pomoc niezależnie od tego, jaki jest ich poziom sprawności,
• normalizowaniu różnorodności i różnych sposobów funkcjonowania,
• wspieraniu rozwoju poczucia odpowiedzialności za społeczność, którą się tworzy.

W pracy z dziećmi z zespołem Downa istotna jest integracja całego środowiska. Im bardziej bezpieczne i rozumiane poczuje się dziecko, tym więcej korzyści przyniosą różne oddziaływania. Podobnie jest z kontaktem z jego opiekunami. Rodzice dzieci niepełnosprawnych przeżywają często silny lęk przed kontaktem z instytucjami, które mogą ich w jakiś sposób ocenić. Towarzyszy im często poczucie winy za kłopoty malucha, samotność i przeciążenie. Warto zadbać o dobry, partnerski kontakt z opiekunami malucha i razem zaplanować strategię pomocy dla przedszkolaka.

Bardzo istotna jest również praca nad zapewnieniem dostępu do wiedzy nauczycielom, którzy debiutują w roli wychowawców dzieci z ZD. Wspólne zadbanie o bezpieczną atmosferę, odpowiednie metody wspierania rozwoju i pracę z grupą rówieśniczą i dorosłymi z przedszkolnej społeczności powinny dać maluchowi z ZD naprawdę dobry start.

Podstawa prawna: