Przymusowy urlop pracownika możliwy w dwóch przypadkach  

Urlopy powinny być udzielane zgodnie z planem urlopów. Plan urlopów ustala pracodawca, biorąc pod uwagę wnioski pracowników i konieczność zapewnienia normalnego toku pracy. Planem urlopów nie obejmuje się części urlopu udzielanego pracownikowi zgodnie z art. 167² (urlop na żądanie) (art. 163 § 1 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, dalej: kp). Na analogicznych zasadach z urlopu korzystają nauczyciele placówek nieferyjnych (art. 64 ust. 3 ustawy z 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela).

W praktyce często pojawiają się wątpliwości dotyczące tego, czy dyrektor może zmusić pracownika do wykorzystania urlopu wypoczynkowego w określonym terminie. Jedyną jednoznacznie określoną przepisami sytuacją, w której pracodawca może nakazać pracownikowi wykorzystanie urlopu, jest udzielenie go w okresie wypowiedzenia stosunku pracy. W okresie wypowiedzenia umowy o pracę pracownik jest bowiem obowiązany wykorzystać przysługujący mu urlop, jeżeli w tym okresie pracodawca udzieli mu urlopu. W takim przypadku wymiar udzielonego urlopu, z wyłączeniem urlopu zaległego, nie może przekraczać wymiaru wynikającego z okresu zatrudnienia w roku kalendarzowym (art. 167¹ kp).

W orzecznictwie wskazuje się, że udzielenie przez pracodawcę urlopu wypoczynkowego w okresie wypowiedzenia umowy o pracę wiąże pracownika, jeżeli pracodawca określił dokładnie termin tego urlopu (wyrok Sądu Najwyższego z 19 stycznia 2017  r., I PK 40/16, OSNP 2018/3/31).

Oznacza to, że bez względu na to, która ze stron wypowiedziała stosunek pracy, pracodawca może w tym okresie nakazać wykorzystanie urlopu pracownikowi.

Inną sytuacją, w której przyjmuje się, że pracodawca może zobowiązać do wykorzystania urlopu jest konieczność udzielenia urlopu zaległego wobec zbliżającego się ustawowego terminu. Przepisy wymagają bowiem udzielenia urlopu najpóźniej do dnia 30 września następnego roku kalendarzowego (art. 168 kp), a jednocześnie przewidują, że nieudzielenie urlopu jest wykroczeniem, za które pracodawca może być ukarany grzywną (art. 282 § 1 pkt 2 kp). W tej sytuacji dyrektor może nakazać pracownikowi wykorzystanie zaległego urlopu.

Udzielenie na podstawie art. 168 k.p. urlopu wypoczynkowego za poprzednie lata w pierwszym kwartale (obecnie do 30 września) następnego roku nie wymaga zgody pracownika (wyrok Sądu Najwyższego z 2 września 2003  r., I PK 403/02, OSNP 2004/18/310).  Pracodawca może wysłać pracownika na zaległy urlop, nawet gdy ten nie wyraża na to zgody (wyrok Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2006  r., I PK 124/05, OSNP 2006/23-24/354).

Tylko w dwóch powyższych sytuacjach można wysłać pracownika na urlop bez jego wniosku. W innych wypadkach dyrektor nie może narzucić terminu urlopu wypoczynkowego. Może wskazać pewien okres, w którym pracownicy powinni planować urlopy w celu zapewnienia normalnego toku pracy, ale nie ma podstaw do wysyłania pracowników na urlop w konkretnych terminach. Okoliczności, w których pracodawca może zobowiązać pracownika do wykorzystania urlopu wypoczynkowego są ściśle określone.