Terapia pedagogiczna w przedszkolu

Wyzwania, o których mowa na wstępie wynikają także z przepisów prawa oświatowego i obejmują wszystkie formy wychowania przedszkolnego funkcjonujące w systemie oświaty - publiczne i niepubliczne, nakładając na dyrektorów i organy prowadzące obowiązek udzielania dzieciom pomocy psychologiczno – pedagogicznej, w tym organizacji zajęć specjalistycznych.

W literaturze przedmiotu pojawiają się różne określenia m.in.:

• terapia pedagogiczna,
• zajęcia korekcyjno – kompensacyjne (zajęcia korekcyjno – wyrównawcze),
• reedukacja (termin jest nieco przestarzały i nieadekwatny do współczesnego rozumienia tej formy pomocy).

Aktualnie jako najbardziej precyzyjną większość źródeł wskazuje nazwę: terapia pedagogiczna - forma oddziaływań korekcyjno – kompensacyjnych, interwencyjnych obejmująca również inne formy pracy oddziaływujące na dziecko stymulująco i usprawniająco. Terapia pedagogiczna to również pomoc psychologiczna i oddziaływania specjalistyczne, których głównym celem jest wspieranie dzieci wykazujących trudności w rozwoju i/lub zachowaniu. W ujęciu współczesnym, humanistycznym terapia pedagogiczna to praca, której istotnym elementem jest koncentrowanie się również na potencjale dziecka, jego zasobach.

ZAPAMIĘTAJ! Zajęcia korekcyjno–kompensacyjne to rodzaj terapii pedagogicznej. Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne organizuje się w celu niesienia pomocy dzieciom ujawniającym różnego rodzaju nieprawidłowości, z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi, w tym specyficznymi trudnościami w uczeniu się. Definicja ta jest dość szeroka, obejmuje więc zróżnicowane formy oddziaływań, które wynikają z założeń terapii pedagogicznej i zadań terapeuty pedagogicznego. Szczegóły realizacji tych zajęć specjaliści terapii pedagogicznej określają w programie zajęć korekcyjno-kompensacyjnych.  

Reasumując, terapia pedagogiczna to specjalistyczne działania dydaktyczne i wychowawcze, których celem jest stymulacja i wspieranie rozwoju dziecka, usprawnianie funkcji percepcyjno-motorycznych, ćwiczeń koncentracji uwagi. Terapia to system zintegrowanych działań stymulująco – usprawniających i korekcyjno – kompensacyjnych, realizowanych przez nauczyciela terapeutę przy współpracy z nauczycielami i rodzicami dziecka.

Zajęcia z zakresu terapii pedagogicznej należą do form pomocy psychologiczno – pedagogicznej – zajęć specjalistycznych: korekcyjno – kompensacyjnych zgodnie z § 6 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.

Jak wskazuje § 8 ww. rozporządzenia w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach: zajęcia korekcyjno-kompensacyjne organizuje się dla uczniów z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi, w tym specyficznymi trudnościami w uczeniu się.

Pod tymi pojęciami kryją się m.in.:

• zagrożenie ryzykiem dysleksji w przypadku dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym,
• trudności w nauce, w szczególności w nauce czytania i pisania,
• specyficzne trudnościami w uczeniu się (dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyskalkulia),
• zaburzenia integracji sensorycznej,
• nadpobudliwość psychoruchowa,
• zaburzenia percepcji wzrokowej,
• zahamowanie psychoruchowe,
•  zaburzenia psychiczne oraz niedostosowanie społecznie,
• odchylenia rozwojowe (z inteligencją niższą niż przeciętna),
• deficyty uwagi,
• zaburzenia lateralizacji,
• obniżony poziom umiejętności manualnych i grafomotorycznych,
• zaburzenia przetwarzania słuchowego,
• nieharmonijny rozwój,
• zaburzenia orientacji przestrzennej oraz koordynacji wzrokowo-ruchowo-słuchowej,
• zaburzenia rozwoju psychoruchowego.

Podsumowując, różnego rodzaju nieprawidłowości rozwoju i zachowania w tym rozwój nieharmonijny lub z odchyleniami, specyficzne trudności w uczeniu się - to najczęstsze przyczyny objęcia dzieci zajęciami korekcyjno – kompensacyjnymi. Jednak należy pamiętać, że nie jest to ograniczony katalog.

Przydzielenie zajęć korekcyjno – kompensacyjnych może nastąpić na podstawie opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie objęcia ucznia daną formą zajęć; na podstawie wniosku nauczyciela, w tym nauczyciela specjalisty, wychowawcy, rodzica lub opiekuna prawnego. Liczba uczestników zajęć korekcyjno – kompensacyjnych nie może przekraczać 5 – oznacza to, że ta forma pomocy psychologiczno – pedagogicznej, w związku ze zdiagnozowanymi potrzebami dziecka, może być prowadzona również indywidualnie z dzieckiem. W szkole i przedszkolu godzina zajęć korekcyjno-kompensacyjnych trwa 45 minut (§ 16 ust. 1 ww. rozporządzenia w sprawie pomocy psychologiczno-pedagogicznej).

W przypadku dzieci czas prowadzonych zajęć korekcyjno – kompensacyjnych należy dostosować do ich możliwości rozwojowych, mając na uwadze § 9 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i przedszkoli, w którym określono, że czas trwania zajęć religii, języka: mniejszości narodowej, mniejszości etnicznej i regionalnego, zajęć rewalidacyjnych wynosi około 15 lub 30 minut w zależności od wieku dzieci.

Dyrektorzy przedszkoli często dopuszczają możliwość prowadzenia zajęć specjalistycznych w czasie dłuższym lub krótszym niż 45 minut, przy zachowaniu ustalonego dla dziecka łącznego, tygodniowego czasu tych zajęć.

Z kolei liczba godzin zajęć powinna wynikać z indywidualnych potrzeb danego dziecka.

Prowadzenie terapii pedagogicznej wymaga od terapeuty wiedzy z zakresu metodyki pracy korekcyjno – kompensacyjnej, pedagogiki, wiedzy z zakresu psychologii ogólnej, rozwojowej i klinicznej. Warto zauważyć, że współczesne tendencje w terapii pedagogicznej nawiązują także do stymulowania układu nerwowego dziecka.

Do metod wspierających terapię pedagogiczną należą m.in.:

• metoda EEG biofeedback,
• program korekcji dysleksji Ronalda D. Davisa,
• metoda ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne,
• program stymulacji półkul mózgowych Dirka Bakketa,
• metoda integracji sensorycznej Ann Jean Ayres,
• system percepcyjno – motoryczny – Newell C. Kephart,
• metoda instrumental enrichment Reuven Feuerstein,
• metoda kinozjologii edukacyjnej Paula Dennisona,
• program rozwijający percepcję wzrokową Marianne Frostig i Davida Horne,
• metoda Dobrego Startu M. Bogdanowicz,
• muzykoterapia,
• arteterapia,
• techniki relaksacji, m.in. E. Jacobsona, J.H. Schultza, H. Tremla, H. Wintreberta,
• System Edukacji PUS (Pomyśl – Ułóż – Sprawdź),
• model terapii komputerowych (np. Klik uczy czytać dla dzieci 5 – 7 letnich, Program Rytmy).

Termin metoda kładzie nacisk na aspekt metodyczny przedstawionych propozycji. Z kolei określenie program odnosi się do planowania procesu terapii, w którym możemy uwzględnić kilka metod lub stosować ich elementy w formie wyselekcjonowanych ćwiczeń lub ich konfiguracji.

Do najbardziej skutecznych należy oddziaływanie polisensoryczne, czyli jednoczesne angażowanie wielu zmysłów. O doborze metod terapeutycznych decydują rodzaj usprawnianych funkcji oraz wiek dziecka. Literatura przedmiotu poddaje również krytycznej analizie wymienione metody, dlatego przed ich zastosowaniem, warto sięgnąć do badań, opinii praktyków.

Według I. Czajkowskiej i K. Herdy terapia pedagogiczna powinna opierać się na 6 zasadach:

1. indywidualizacji środków i metod oddziaływania korekcyjnego,
2. powolnego stopniowania trudności w nauce czytania i pisania, uwzględniającego złożoność tych czynności i możliwości percepcyjne dziecka,
3. korekcji zaburzeń: ćwiczenia przede wszystkim funkcji najgłębiej zaburzonych i najsłabiej opanowanych umiejętności,
4. kompensacji zaburzeń: łączenia ćwiczeń funkcji zaburzonych z ćwiczeniami funkcji niezaburzonych w celu tworzenia właściwych mechanizmów kompensacyjnych,
5. systematyczności,
6. ciągłości oddziaływania psychoterapeutycznego.

Stosując ww. zasady warto również wziąć pod uwagę zasady ortodydaktyki według Lipkowskiego:

• życzliwej pomocy,
• kształtowania pozytywnej atmosfery pracy,
• aktywności w nauce,
• dominacji wychowania,
• indywidualizacji,
• treści kształcących (dostosowanie treści kształcących do typu psychicznego dziecka).

Postępowanie terapeutyczne prowadzone w oparciu o korekcję, czyli usprawnianie danego zaburzenia i kompensację – wyrównywanie i zastępowanie, rozwijanie mocnych stron w celu pokonania trudności – to złożony proces wymagający odpowiednio dobranych ćwiczeń i oddziaływań. Z powyższego wynikają dwa modele realizacji działań terapeutycznych prowadzone w praktyce terapeutycznej łącznie:

• korekcyjny – ukierunkowany na ćwiczenia zaburzonych (opóźnionych) funkcji
• kompensacyjny – skoncentrowany na funkcjach i procesach zachowanych, sprawnie przebiegających.

Ćwiczenia korekcyjno – kompensacyjne polegają na oddziaływaniach wyrównujących, usprawniających oraz psychoterapeutycznych. Jedną z ważniejszych zasad pracy terapeutycznej jest stosowanie treningów utrwalających wyćwiczoną umiejętność. Należy pamiętać, że scenariusz zajęć korekcyjno – kompensacyjnych nie może zawierać nadmiaru ćwiczeń trudnych, angażujących głównie funkcje zaburzone, aby nie doprowadzić do szybkiego przeciążenia i zmęczenia dziecka, co w efekcie odbije się na jego motywacji. Podobnie zbyt duża liczba ćwiczeń, a także ćwiczeń niezrozumiałych i zbyt trudnych nie jest właściwa z punktu widzenia terapeutycznego, ponieważ może doprowadzić do stanu określanego przetrenowaniem.

W związku z wymienionymi zadaniami realizowanymi podczas zajęć korekcyjno – kompensacyjnych stosuje się różnorodne ćwiczenia. Poniżej przykładowe ćwiczenia i ich praktyczna realizacja.

Prowadząc zajęcia powinien mieć na uwadze motywowanie dziecka m.in. poprzez właściwą aranżację przestrzeni, np. zorganizowanie miejsca na zabawę dywanową, kącika do treningu relaksacji, ale także stosowanie metod aktywizujących, w tym gier i zabaw ruchowych, dydaktycznych.

Podsumowaniem pracy terapeutycznej z dzieckiem na zajęciach korekcyjno - kompensacyjnych, zgodnie z przepisami prawa oświatowego, powinna być: ocena postępów i wnioski dotyczące dalszej pracy. Nauczyciele specjaliści często przedstawiają te wnioski w formie sprawozdania (zgodnie z przyjętymi w danej jednostce rozwiązaniami).

Dokument powinien uwzględniać:

• dane ucznia i podstawę objęcia go pomocą psychologiczno – pedagogiczną (np. opinia poradni psychologiczno – pedagogicznej, na wniosek wychowawcy i nauczycieli pracujących z dzieckiem),
• formy prowadzonych zajęć (indywidualna/grupowa),
• liczbę godzin zajęć,
• cele realizowane podczas zajęć,
• ocenę stopnia realizacji ww. celów,
• wnioski do dalszej pracy z uczniem, w tym (jeżeli zachodzi potrzeba) modyfikacja realizowanych celów zajęć.

Sprawozdanie z realizacji zajęć korekcyjno – kompensacyjnych w przedszkolu w roku szkolnym … .

Powyższy wzór jest przykładowy, przedstawia pewne wytyczne istotne w przygotowaniu rocznego sprawozdania. Terapeuta pedagogiczny, tak jak każdy specjalista pracujący z dzieckiem, powinien przed sformułowaniem oceny stopnia realizacji celów i ustaleniu wniosków do dalszej pracy, przeprowadzić ewaluację prowadzonych zajęć.

Przepisy prawa oświatowego precyzują obowiązkowe zapisy w przypadku dokumentowania zajęć z zakresu pomocy psychologiczno–pedagogicznej, do których należą zajęcia korekcyjno–kompensacyjne.

Do dziennika wpisuje się (zgodnie z § 11 ust. 3 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 25 sierpnia 2017 r. w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji):

• w porządku alfabetycznym nazwiska i imiona dzieci,
• oddział, do którego uczęszczają dzieci,
• adresy poczty elektronicznej rodziców i numery ich telefonów, jeżeli je posiadają,
• indywidualny program pracy z dzieckiem
• w przypadku zajęć grupowych – program pracy grupy,
• tygodniowy rozkład zajęć,
• daty i czas trwania zajęć,
• tematy przeprowadzonych zajęć.
• ocenę postępów i wnioski dotyczące dalszej pracy z dzieckiem,
• obecność dzieci na zajęciach, a
• przeprowadzenie zajęć nauczyciel potwierdza podpisem.

Ważnym aspektem w dokumentowaniu zajęć jest prawidłowo skonstruowany program zajęć, który powinien uwzględniać uwagi wstępne w połączeniu z celami, cele szczegółowe (przewidywane efekty), ćwiczenia korekcyjne zaburzonych funkcji na materiale konkretnym, geometrycznym i werbalnym w różnych czynnościach angażujących daną funkcję, ćwiczenia korekcyjno – kompensacyjne funkcji zaburzonych w koordynacji z bardziej sprawnymi na materiale konkretnym, słownym i literowym, ćwiczenia relaksacyjne i odpoczynkowe, oddziaływania psychoterapeutyczne, tematykę zajęć, metody i formy pracy, środki dydaktyczne, procedury osiągania celów, ewaluację programu.

Budowa jednostki metodycznej zajęć korekcyjno – kompensacyjnych jest inna niż struktura zajęć lekcyjnych, dlatego formułując temat należy wziąć pod uwagę realizowane cele korekcyjno – kompensacyjne, np. Usprawnianie motoryki rąk ze zwróceniem uwagi na rękę prawą. Dany temat może powtarzać się w kilku kolejnych jednostkach zajęciowych lub występować na zmianę z tematami uwzględniającymi inny rodzaj zaburzeń występujących u dzieci.

Zgodnie z § 19 cyt. wyżej rozporządzenia w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji - obowiązkiem nauczyciela specjalisty prowadzącego zajęcia korekcyjno - kompensacyjne jest także dokumentowanie pracy z dzieckiem poprzez uzupełnienie indywidualnej teczki dziecka o dokumentację badań i czynności uzupełniających prowadzonych przez terapeutę pedagogicznego. Do takich dokumentów zaliczamy m.in.: wyniki diagnoz, obserwacji, informacje o efektach terapeutycznych, kontaktach, współpracy z rodzicami, innymi specjalistami i podmiotami w realizacji zajęć korekcyjno – kompensacyjnych, inne istotne dla funkcjonowania i rozwoju dziecka informacje.

Kwalifikacje wymagane od nauczyciela na stanowisku terapeuty pedagogicznego w przedszkolu określa szczegółowo § 32 ust. 1 rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia z dnia 14 września 2023 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli. Z powyższych zapisów wynika, że nauczyciel, aby prowadzić zajęcia korekcyjno – kompensacyjne musi posiadać kwalifikacje z zakresu pedagogiki korekcyjnej (pedagogiki terapeutycznej). Ponadto, § 27 ust. 3 cyt. wyżej rozporządzenia w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach wskazuje, że do zadań terapeuty pedagogicznego należy w szczególności: prowadzenie zajęć korekcyjno-kompensacyjnych oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym.

Zadania nauczyciela specjalisty na stanowisku terapeuty pedagogicznego precyzuje § 27 cyt. wyżej rozporządzenia w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, w szczególności są to:

• prowadzenie badań diagnostycznych uczniów z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi lub specyficznymi trudnościami w uczeniu się w celu rozpoznawania trudności oraz monitorowania efektów oddziaływań terapeutycznych,
• rozpoznawanie przyczyn utrudniających uczniom aktywne i pełne uczestnictwo w życiu przedszkola, szkoły i placówki,
• prowadzenie zajęć korekcyjno-kompensacyjnych oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym;
• podejmowanie działań profilaktycznych zapobiegających niepowodzeniom edukacyjnym uczniów, we współpracy z rodzicami uczniów;
• wspieranie nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych i innych specjalistów w: rozpoznawaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów w celu określenia mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań i uzdolnień uczniów oraz przyczyn niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu uczniów, w tym barier i ograniczeń utrudniających funkcjonowanie ucznia i jego uczestnictwo w życiu przedszkola, szkoły i placówki oraz udzielaniu pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

W związku z powyższymi zadaniami należy zwrócić uwagę, że nie jest to katalog zamknięty, na co wskazuje również użyty przez ustawodawcę termin: w szczególności.

Wspierając dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi nie można zapomnieć o jego sferze emocjonalnej i budowaniu relacji terapeuta – dziecko opartej na empatii, ukierunkowanej na jednostkę w celu przywrócenia jej zdrowia, umiejętności lub poprawie ogólnego funkcjonowania.