Jak wspierać dziecko z niepełnosprawnością intelektualną w przedszkolu ogólnodostępnym?

Niepełnosprawność intelektualna to zaburzenie neurorozwojowe. Towarzyszy dziecku od początku istnienia i wpływa na sposób i jakość kształtowania różnych umiejętności. Warunkuje rozwój mowy, myślenia, uwagi, pamięci, spostrzegania, wpływa na rozwój motoryki małej i dużej czy kompetencje społeczne. Niepełnosprawność intelektualna sprawia, że dziecko rozwija się z opóźnieniem w stosunku do rówieśników, często również nieharmonijnie.

Nowoczesne testy intelektu, jak np. Skala Inteligencji Stanford – Binet V, są przeznaczone do badania funkcjonowania intelektualnego już u dwulatków. Im szybciej dojdzie do oceny rozwoju malca i rozpoznania, tym łatwiej jest zaopiekować się nim w okresie edukacji. Niepełnosprawność intelektualna może być również sprzężona z innymi trudnościami rozwojowymi, jak np. zespół Downa, zespół Retta, spektrum autyzmu, dziecięce porażenie mózgowe. Zdarza się, że towarzyszy zespołom genetycznym, pojawia się również przy FAS – alkoholowym zespole płodowym.

W przypadku przedszkolaków do diagnozy dochodzi wtedy, gdy pojawiają się pewne bariery rozwojowe. Rodzice niepokoją się, gdy dziecko:

• nie rozwija mowy,
• nie podejmuje interakcji,
• nie zgłasza potrzeb,
• ma wyraźny kłopot z wykonywaniem prostych poleceń.

Czasem niepokoi funkcjonowanie malucha w grupie, jego zachowanie w stosunku do rówieśników, które odbiega od normy rozwojowej. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną mają kłopot z rozumieniem zasad życia w grupie, wykazują trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych. Oczywiście trudno jest opisać ich ogólne funkcjonowanie, ponieważ zależy ono od stopnia ich niepełnosprawności.

Rodzic dziecka z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim może wybrać dla swojej pociechy przedszkole ogólnodostępne lub integracyjne. Dziecko z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym może korzystać również z edukacji w przedszkolu specjalnym. W praktyce bywa różnie. Mieszkańcy mniejszych miejscowości mogą mieć kłopot ze znalezieniem przedszkola integracyjnego lub specjalnego. Rodzice decydują się również na przedszkole ogólnodostępne, by uniknąć stygmatyzacji swojego malucha i zapewnić mu towarzystwo dzieci w normie intelektualnej. Zdarza się również, że do przedszkola trafia kilkulatek, który nigdy nie dostał diagnozy, a jego funkcjonowanie nie odbiega na tyle znacząco od rówieśników, że nikt nie kieruje go do poradni. Dopiero w toku dalszej edukacji, w konfrontacji z wymaganiami szkolnymi okazuje się, że dziecko funkcjonuje poniżej normy intelektualnej i wymaga dodatkowego wsparcia ze względu na poziom rozwoju.

Przyjmując do grupy malucha, który ma diagnozę niepełnosprawności intelektualnej, warto dowiedzieć się o nim jak najwięcej. Oczywiście, kluczowe będą zalecenia zawarte w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego. W praktyce jednak trudno zaplanować wsparcie i różnego rodzaju oddziaływania terapeutyczne bez konkretnej wiedzy na temat dziecka. Dlatego prócz zgromadzenia wszystkich potrzebnych dokumentów opisujących funkcjonowanie dziecka trzeba zaprosić opiekunów na wywiad. Nikt nie jest większym ekspertem od mocnych i słabych stron malca niż jego rodzice.

O co należy zapytać? Przede wszystkim o to, jak wyglądał rozwój dziecka do teraz. Kwestie, o które warto dopytać, to:

• ciąża, poród, jego przebieg, ewentualne komplikacje i źródła późniejszych kłopotów (na przykład niedotlenienie),
• rozwój motoryczny: podnoszenie, siadanie, raczkowanie, chodzenie etc.,
• rozwój mowy: jak przebiegał proces rozwoju komunikacji, kiedy dziecko zaczęło wymawiać pierwsze słowa, zdania, kiedy stało się komunikatywne (jeśli nadal ma trudności z mową, warto zapytać o sposób komunikacji, o zasób słów, mowę bierną (rozumienie mowy) i czynną (nadawanie mowy), o wymowę, o to, jakie dziecko rozumie polecenia, czy potrzebuje ilustrowania pojęć etc.,
• rozwój emocjonalny: jak wygląda świat emocji dziecka, jaki jest jego przeważający nastrój, co sprawia mu trudność, czy pojawiają się jakieś trudne dla otoczenia zachowania, w jaki sposób radzi sobie z przykrymi uczuciami, jak rozładowuje napięcie, czy przeżywa wzmożony lęk etc.,
• rozwój społeczny: jakie relacje ma dziecko z dorosłymi, w jaki sposób je nawiązuje, jak wygląda jego zabawa z innymi dziećmi, jak przebiega interakcja w sytuacji wejścia w nową grupę, jak maluch radzi sobie z adaptacją etc.,
• środowisko rodzinne: warto zapytać o otoczenie dziecka, o relacje rodzinne, o skład rodziny, głównych opiekunów i ich kontakt z maluchem, o to, kto się opiekuje dzieckiem pod nieobecność rodziców i jak sobie radzi (jeśli dziecko jest w pieczy zastępczej lub zostało adoptowane warto dopytać o wcześniejsze jego doświadczenia),
• oddziaływania terapeutyczne:jaką pomoc i wsparcie w rozwoju dotychczas otrzymał maluch, jakie były efekty pracy terapeutycznej, co dziecko lubiło, z czego korzystało (zajęcia z logopedą, psychologiem, pedagogiem, terapeutą pedagogicznym, terapeutą integracji sensorycznej, fizjoterapeutą, biofeedback etc.),
• kontekst diagnozy:dlaczego i w jakich okolicznościach opiekunowie zdecydowali się na diagnozę malucha i jakie widzą zmiany/korzyści wynikające z rozpoznania,
• współtowarzyszące choroby/zaburzenia/trudności:warto poprosić rodziców, by zgromadzili dokumenty medyczne, w których zostały opisane trudności malucha; trzeba dopytać o wzrok, słuch, sprawność fizyczną, towarzyszące dziecku inne obciążenia, które mogą wpływać na życie w przedszkolu,
• oczekiwania rodziców:warto sprawdzić, jakie rodzice mają wyobrażenie o korzyściach płynących z pobytu dziecka w przedszkolu – w ten sposób łatwiej ustalić wspólny cel i plan oddziaływań.

Przede wszystkim trzeba nastawić się na obserwację konkretnego dziecka. Nie da się uogólnić informacji na temat funkcjonowania dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Wynika to z tego, że rozkład ich kompetencji, poziom rozumienia świata może być różny nawet w obrębie jednego stopnia niepełnosprawności.

Niepełnosprawność intelektualna może ujawniać się w różnych obszarach funkcjonowania. Ważne, by nauczyciel wiedział, że maluch może mieć między innymi trudności w zakresie:

• myśleniu logicznym, przyczynowo-skutkowym, abstrakcyjnym i kreatywnym;
• rozumieniu sytuacji społecznych i konsekwencji zachowań (zwłaszcza złożonych);
• rozumieniu komunikatów i złożonych wypowiedzi;
• formułowaniu własnych wniosków, refleksji, dyskutowaniu na zadany temat;
• zapamiętywaniu poleceń i schematów działania;
• spostrzeganiu, przeszukiwaniu pola;
• pamięci krótko- i długotrwałej;
• koncentracji uwagi;
• dostosowania swojej reakcji do norm społecznych;
• radzeniu sobie z regulacją emocji;
• podejmowaniu interakcji z innymi i rozumieniu zasad, które towarzyszą współpracy w grupie;
• utrzymywaniu relacji z rówieśnikami, rozwijaniu ich.

Niepełnosprawność intelektualna sprawia, że dzieci funkcjonują na poziomie niższym niż rówieśnicy. Czasem dla pięciolatka z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim dobrym kompanem zabawy będzie młodszy maluch, na przykład trzylatek. Trzeba pamiętać, że zabawa zmienia się wraz z wiekiem, wchodzi w kolejne etapy rozwoju. Złożona fabuła zabawy dziecka w wieku sześciu lat może być zbyt trudna dla wymagającego wsparcia malca.

Z tego też względu rodzicie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną często decydują się na odroczenie rozpoczęcia realizacji obowiązku szkolnego. 

Na początek warto zapamiętać, że taki przedszkolak nie spełni oczekiwań skierowanych do całej grupy w normie rozwojowej. Piszę o tym, ponieważ z tego często wynika ogrom nauczycielskiej frustracji. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną:

• są mniej samodzielne,
• wykonują czynności znacznie wolniej,
• potrzebują więcej pomocy od dorosłych,
• łatwiej się pobudzają,
• reagują nieadekwatnie.
• Potrzebne jest rozumienie całości ich możliwości i funkcjonowania, by formułować adekwatne dla nich oczekiwania.
• O czym trzeba pamiętać w pracy z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną? Przede wszystkim o:
• aktywnościach krótkich i angażujących wielozmysłowo,
• opieraniu zajęć na konkretach, wspieraniu się ilustracjami, obrazkami, filmami,
• tłumaczeniu pojęć abstrakcyjnych,
• formułowaniu wypowiedzi prostych i krótkich,
• upewnianiu się, czy malec zrozumiał,
• zapewnieniu dodatkowej opieki w sytuacjach wyjść grupowych, by ktoś dorosły mógł tłumaczyć trudne zjawiska i dostosować narrację np. przewodnika do możliwości malucha,
• stałym czuwaniu nad rozwojem relacji interpersonalnych malca,
• pomocy w rozwiązywaniu konfliktów,
• stałym wzmacnianiu pozytywnych zachowań malucha (pochwałą, drobną nagrodą),
• utrzymywaniu stałego rytmu dnia, by przedszkolak mógł przewidzieć co się będzie działo,
• dostosowaniu materiału do możliwości dziecka (poziomu jego trudności, złożoności oraz sprawdzeniu, czy dziecko nie potrzebuje ze względu na inne deficyty – np. słaby wzrok lub słuch – dodatkowej modyfikacji materiału),
• dopytywaniu dziecka o jego potrzeby fizjologiczne, jeśli sam zgłasza je sporadycznie,
• pracy z grupą rówieśniczą, by uniknąć mechanizmów odrzucenia.

Niezwykle istotna jest praca ze środowiskiem. Chodzi tu nie tylko o rodziców uczniów z niepełnosprawnością intelektualną, ale również przedszkolne otoczenie dziecka. Dziecko niepełnosprawne intelektualnie może budzić lęk. Na przykład z powodu impulsywnych zachowań. Ważne jest, by środowisko rodziców i dzieci rozumiało, jak ważna jest inkluzywność przedszkoli. Warto pokazać dorosłym, ile korzyści płynie dla całej grupy z przebywania w różnorodnym środowisku. Warto również porozmawiać z dziećmi na temat trudnych dla nich zachowań kolegi czy koleżanki i razem ustalić sposoby ich reagowania. Przedszkolaki powinny wiedzieć, że mają wsparcie i pomoc dorosłych i to oni zainterweniują w razie potrzeby. Istotną rolę w obszarze psychoedukacji odgrywa pedagog specjalny.