Objęcie dziecka pomocą psychologiczno-pedagogiczną bez orzeczenia i opinii poradni

Podmiotowe podejście do ucznia i zorientowanie działań przedszkola na zaspokajanie jego potrzeb edukacyjnych i rozwojowych definiuje najważniejsze zadania nauczycieli wynikające z zasad organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Celem takich działań jest rozpoznanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów, w tym uczniów szczególnie uzdolnionych, a także zaplanowanie i wdrożenie sposobów ich zaspokojenia.

Podstawowy katalog predyspozycji i trudności, których występowanie kwalifikuje ucznia do objęcia pomocą psychologiczno-pedagogiczną, został określony w rozporządzeniu MEN z w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (dalej: rozporządzenia MEN w sprawie pomocy psychologiczno-pedagogicznej). Są to w szczególności:

• niepełnosprawność,
• niedostosowanie społeczne,
• zagrożenie niedostosowaniem społecznym,
• zaburzenia zachowania lub emocji,
• szczególne uzdolnienia,
• specyficzne trudności w uczeniu się,
• deficyty kompetencji i zaburzenia sprawności językowych,
• stan zdrowia ucznia (np. przewlekła choroba),
• sytuacje kryzysowe lub traumatyczne (np. sytuacja rozwodowa w rodzinie, strata bliskiej osoby, konflikty rówieśnicze, przemoc wobec dziecka),
• niepowodzenia edukacyjne, uzyskiwanie wyników nauczania poniżej możliwości ucznia,
• zaniedbania środowiskowe związane z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny, sposób spędzania wolnego czasu, kontakty środowiskowe ucznia,
• trudności adaptacyjne wynikające między innymi z różnic kulturowych (uchodźstwo, mniejszość narodowa, wyznanie itp.), zmiana środowiska edukacyjnego, wcześniejsze kształcenie za granicą.

Jak widać, przepisy zawierają szeroki wachlarz predyspozycji, z uwagi na które uczeń może wymagać pomocy. Należy także pamiętać, że powyższy katalog nie ma charakteru zamkniętego. Uczeń może zostać zakwalifikowany do objęcia pomocą psychologiczno-pedagogiczną także z innych przyczyn wskazanych przez nauczycieli. Obok potrzeb określonych na podstawie orzeczenia lub opinii, nauczyciel powinien być wrażliwy na to, jak uczeń funkcjonuje w szkole, na jego zachowanie, uzdolnienia i wykazywane trudności.

Nie wszystkie trudności dziecka muszą jednak świadczyć o zaburzeniach w rozwoju. Nauczyciel musi mieć bowiem świadomość różnic w rozwoju i indywidualnego tempa nabywania przez uczniów określonych umiejętności. Bywa, że w pewnym okresie rozwoju dziecko odbiega poziomem umiejętności od rówieśników. Jednak we właściwym czasie i przy odpowiednim treningu jest w stanie je opanować.

Nauczyciel jest obowiązany prowadzić działania pedagogiczne, których celem jest rozpoznanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów, w tym szczególnie uzdolnionych. Jak stanowi § 20 ust. 2 pkt 2 rozporządzenia MEN z 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej, każdy nauczyciel prowadzi w szczególności:

1. obserwację pedagogiczną w trakcie bieżącej pracy z uczniami mającą na celu rozpoznanie u uczniów:  

• trudności w uczeniu się, w tym w przypadku uczniów klas I–III szkoły podstawowej deficytów kompetencji i zaburzeń sprawności językowych oraz ryzyka wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się, a także potencjału ucznia i jego zainteresowań, 
• szczególnych uzdolnień,
• wspomaganie uczniów w wyborze kierunku kształcenia i zawodu w trakcie bieżącej pracy z uczniami.

Na tej podstawie musi zaplanować sposoby pracy z dzieckiem w celu zniwelowania dostrzeżonych trudności i zapobiegania ich narastaniu.

Źródłem informacji o uczniu, jego potencjale i potrzebach mogą być między innymi:

• obserwacje prowadzone przez nauczyciela,
• rozmowy z uczniami,
• rozmowy i wywiady z rodzicami ucznia,
• informacje od innych nauczycieli lub specjalistów pracujących z uczniem,
• analiza prac ucznia, testy osiągnięć, sprawdziany umiejętności,
• testy socjometryczne,
• ankiety,
• analiza wyników nauczania, klasyfikowania i promowania,
• badanie frekwencji ucznia,
• analiza dokumentów (np. zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia ucznia, informacja o gotowości szkolnej przekazana przez rodziców).

Warunkiem właściwego rozpoznania trudności ucznia jest także znajomość wymagań wynikających z podstawy programowej dla określonych zajęć edukacyjnych. Ważna jest przy tym otwarta, poszukująca postawa nauczyciela. Nie tylko w odniesieniu do uczniów, ale także do własnych umiejętności zawodowych i potrzeby ich doskonalenia oraz rozwijania osobistych kompetencji.

Dla ucznia, który nie ma opinii czy orzeczenia, zespół nauczycieli i specjalistów musi ustalić zakres, w jakim uczeń wymaga pomocy psychologiczno-pedagogicznej z uwagi na jego indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne. Zespół musi również określić zalecane formy, sposoby i okres jej udzielania. Na tej podstawie dyrektor określi możliwe do realizacji w przedszkolu działania zespołu wobec ucznia oraz wymiar godzin, w którym poszczególne formy pomocy będą realizowane (§ 20 ust. 5 rozporządzenia MEN w sprawie pomocy psychologiczno-pedagogicznej).

W przedszkolu pomoc psychologiczno-pedagogiczna dla ucznia bez opinii i orzeczenia jest udzielana przede wszystkim w trakcie bieżącej pracy każdego nauczyciela oraz przez zintegrowane działania nauczycieli i specjalistów. Oprócz tego pomocy udzielać można w formie zajęć:

• rozwijających uzdolnienia,
• rozwijających umiejętności uczenia się,
• dydaktyczno-wyrównawczych,
• specjalistycznych: korekcyjno-kompensacyjnych, logopedycznych, rozwijających kompetencje emocjonalno-społeczne oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym,
• związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu (w przypadku uczniów szkół podstawowych oraz uczniów szkół ponadpodstawowych), 
• a także porad, konsultacji i warsztatów.

W każdym przypadku stwierdzonych trudności ucznia nauczyciel może skorzystać z pomocy specjalistów zatrudnionych w przedszkolu/szkole lub innych specjalistów, w tym z poradni psychologiczno-pedagogicznej, także specjalistycznej. Należy pamiętać, że współpraca z poradnią w procesie diagnostycznym i postdiagnostycznym jest nie tylko prawem, ale również obowiązkiem nauczycieli (§ 20 ust. 1 pkt 5 rozporządzenia MEN z 9 sierpnia 2017 r. w sprawie pomocy psychologiczno-pedagogicznej).

Co w sytuacji, gdy z wniosków dotyczących efektywności udzielanej pomocy wynika, że mimo udzielanej pomocy nie następuje poprawa funkcjonowania ucznia? Za zgodą rodziców nauczyciel powinien wystąpić do publicznej poradni z wnioskiem o przeprowadzenie diagnozy i wskazanie sposobu rozwiązania problemu ucznia.

Pogłębiona diagnoza specjalistyczna w poradni jest możliwa w każdym czasie, wymaga jednak współpracy z rodzicami. To od ich zaangażowania zależy współpraca z instytucjami zewnętrznymi wspierającymi działania szkoły w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Rodzice są szczególnie ważnym źródłem wiedzy o dziecku, jego dotychczasowym rozwoju, a także potencjalnych źródłach trudności. Obserwacja i umiejętne wspieranie rozwoju każdego ucznia powinno być wspólnym działaniem nauczycieli i rodziców. Niezbędny jest także sprawny system przekazywania informacji o uczniach i wsparcia rodziców w rozwijaniu ich kompetencji wychowawczych.

Odpowiedzialność za osiągnięcia edukacyjne spoczywa przede wszystkim na nauczycielach. Jednak umiejętne współdziałanie z rodzicami może być szczególnie ważne w pracy z uczniami i przy podwyższaniu efektywności nauczania oraz skuteczności oddziaływań wychowawczych przedszkola/ szkoły, np. poprzez takie działania rodziców, jak:

• kształtowanie odpowiedniego stosunku do obowiązków szkolnych,
• modelowanie właściwych postaw wobec nauczycieli, dbałość o poprawny rozwój społeczny i emocjonalny,
• zainteresowanie postępami dziecka w nauce i motywowanie do uczenia się,
• zapewnienie dzieciom odpowiednich warunków do nauki i odrabiania lekcji,
• właściwą organizację czasu wolnego oraz rozwijanie zainteresowań i pasji,
• inicjowanie form wsparcia w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkole.

Dostrzeżenie symptomów trudności ucznia jest zadaniem każdego nauczyciela. Należy przy tym pamiętać, że rzetelne rozpoznanie indywidualnych potrzeb ucznia nie powinno być działaniem jednorazowym. Jest to proces, który powinien się dokonywać zespołowo. Współdziałanie nauczycieli i specjalistów pracujących z uczniem jest podstawowym warunkiem udzielenia mu właściwej pomocy, najszybciej jak to możliwe i jak najbliżej ucznia – w jego środowisku szkolnym i rodzinnym.