17 zasad przyznawania i rozliczania godzin ponadwymiarowych i doraźnych zastępstw w przedszkolu

Czas pracy nauczyciela przedszkola zatrudnionego w pełnym wymiarze czasu pracy nie może przekraczać 40 godzin tygodniowo. W ramach tego 40-godzinnego czasu pracy nauczyciel ma obowiązek realizowania:

1. zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych prowadzonych bezpośrednio z wychowankami lub na ich rzecz w wymiarze obowiązującego go pensum,
2. innych zajęć i czynności wynikających z zadań statutowych przedszkola,
3. zajęć i czynności związanych z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym.

Obowiązki wskazane w punktach 2 i 3 realizowane są w czasie pozostałym po odliczeniu od 40-godzinnego tygodnia pracy godzin przeznaczonych na wykonywanie obowiązków wymienionych w punkcie 1.

Tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz, nauczycieli zatrudnionych w pełnym wymiarze zajęć ustala się według następujących norm:

• nauczyciele przedszkoli, z wyjątkiem nauczycieli pracujących z grupami 6-letnich dzieci – 25 godzin tygodniowo,
• nauczyciele przedszkoli i innych placówek przedszkolnych pracujących z grupami 6-letnich dzieci – 22 godziny tygodniowo,
• nauczyciele przedszkoli specjalnych – 18 godzin tygodniowo.

Wymiar pensum niektórych nauczycieli zatrudnionych w przedszkolu nie wynika wprost z regulacji Karty Nauczyciela, ale jest ustalany przez organ prowadzący. Dotyczy to:

1. nauczycieli szkół niewymienionych w art. 42 ust. 3 KN;
2. pedagogów, pedagogów specjalnych, psychologów, logopedów, terapeutów pedagogicznych, doradców zawodowych, z wyjątkiem nauczycieli zatrudnionych w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, z tym że wymiar ten nie może przekraczać 22 godzin;
3. nauczycieli przedszkoli i innych placówek przedszkolnych pracujących z grupami obejmującymi dzieci 6-letnie i dzieci młodsze, z tym że wymiar ten nie może przekraczać 25 godzin;
4. nauczycieli praktycznej nauki zawodu we wszystkich typach szkół i na kwalifikacyjnych kursach zawodowych, z tym że wymiar ten nie może przekraczać 20 godzin.

Natomiast nauczycielom realizującym w ramach stosunku pracy obowiązki określone dla stanowisk o różnym tygodniowym obowiązkowym wymiarze godzin zajęć tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin zajęć ustala się jako iloraz łącznej liczby realizowanych godzin i sumy części etatów realizowanych w ramach poszczególnych tygodniowych wymiarów godzin zajęć, przy czym wynik zaokrągla się do pełnych godzin w ten sposób, że czas zajęć do pół godziny pomija się, a powyżej pół godziny liczy się za pełną godzinę. Godziny wyliczone ponad ten wymiar stanowią godziny ponadwymiarowe. Jest to tzw. pensum łączone.

W związku z tym, że przedszkole integracyjne jest zwykłym rodzajem przedszkola, to do nauczycieli takiego przedszkola stosuje się przepisy Karty Nauczyciela określające wysokość pensum w wymiarze 22 i 25 godzin tygodniowo.

Ponieważ definicja przedszkola integracyjnego nakazuje traktować je jak przedszkole zwykłe z oddziałami integracyjnymi, nie można uznać, że są to placówki niewymienione w art. 42 ust. 3 Karty Nauczyciela. Oznacza to, że pensum nauczycieli wynosi 22 lub 25 godzin, a organ prowadzący nie został wyposażony w kompetencję określenia ich czasu pracy.

Godziny zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych to godziny ponadwymiarowe. Praca w godzinach ponadwymiarowych jest dopuszczalna tylko w szczególnych przypadkach podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu wychowania przedszkolnego lub zapewnienia opieki wychowankom. Jeśli dyrektor przedszkola planuje przydzielenie poszczególnym nauczycielom godzin ponadwymiarowych, powinien je wykazać w arkuszu organizacyjnym.

Przydzielona nauczycielowi godzina zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych, której realizacja następuje w zastępstwie nieobecnego nauczyciela, to godzina doraźnego zastępstwa.

Różnica między realizacją doraźnego zastępstwa a pracą w godzinach ponadwymiarowych polega na tym, że o ile praca w godzinach ponadwymiarowych ma charakter zaplanowany, o tyle doraźne zastępstwa są organizowane ad hoc – w razie nieprzewidzianej nieobecności innego nauczyciela, w sposób niezaplanowany i niedający się wcześniej przewidzieć.

Wszelkie decyzje dotyczące przydziału godzin ponadwymiarowych podejmuje dyrektor. Wprawdzie rada pedagogiczna opiniuje arkusz organizacji, ale nie ma wpływu na przydział godzin nauczycielom – tak w ramach pensum, jak godzin ponadwymiarowych.

Decyzje kadrowe, w tym dotyczące przydziału godzin poszczególnym nauczycielom, dyrektor podejmuje samodzielnie. Organ prowadzący przedszkole nie jest upoważniony do określania zasad przydzielania nauczycielom godzin ponadwymiarowych oraz godzin doraźnych zastępstw.

Plan zajęć określa imienny przydział godzin konkretnemu nauczycielowi w konkretnym oddziale. Można zatem założyć, że zatwierdzony arkusz organizacji pracy przedszkola na kolejny rok szkolny, zawierający dane dotyczące przydziału godzin zajęć nauczycielom dotychczas zatrudnionym, powinien być znany nauczycielom po 30 maja danego roku. Wtedy, jeszcze przed wakacjami, może być podany również projekt tygodniowego planu zajęć określający organizację zajęć edukacyjnych w kolejnym roku szkolnym.

Nie zawsze jest to jednak możliwe, gdyż często pozostaje liczba godzin zajęć bez przydziału. A ponadto aneksem do projektu organizacji w sierpniu wprowadza się jeszcze zmiany związane z zatrudnieniem nowych nauczycieli bądź przydziałem godzin ponadwymiarowych.

Godziny poszczególnych zajęć oraz godziny ponadwymiarowe (dodatkowo płatnych zajęć dydaktycznych) przydziela nauczycielom dyrektor, który obowiązany jest w tym przedmiocie zasięgnąć opinii rady pedagogicznej. Dyrektor nie tylko nie może się po nią zwrócić, ale jest zobligowany ustawowo do uzyskania opinii rady pedagogicznej o propozycji przydziału nauczycielom stałych prac i zajęć w ramach wynagrodzenia zasadniczego oraz dodatkowo płatnych zajęć (np. godzin ponadwymiarowych) oraz tygodniowego rozkładu zajęć. Opinia ta nie jest jednak wiążąca dla dyrektora.

Jeżeli po podzieleniu godzin przewidzianych do realizacji na pensum zatrudnionych w przedszkolu nauczycieli pozostają godziny, których liczba nie jest wystarczająca, aby dyrektor mógł zatrudnić nowego nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć, godziny te można rozdysponować następująco:

1. przydzielić je nauczycielowi jako podwyższone pensum (na pisemny wniosek nauczyciela, złożony przed rozpoczęciem zajęć w danym roku szkolnym) – dotyczy wyłącznie nauczycieli przedszkoli specjalnych,
2. przydzielić te godziny nauczycielowi (nauczycielom) jako godziny ponadwymiarowe,
3. zatrudnić dodatkowo innego nauczyciela w niepełnym wymiarze zajęć i przydzielić mu do realizacji właśnie te godziny.

Takie same rozwiązania są stosowane w razie okresowych braków kadrowych w przedszkolu np. na skutek częstych i długotrwałych zwolnień lekarskich nauczycieli.

Może się jednak zdarzyć tak, że w celu zapewnienia właściwej realizacji podstawy programowej wychowania przedszkolnego niektórym nauczycielom danego przedmiotu przydzielisz godziny ponadwymiarowe, a inni nauczyciele nie będą zatrudnieni w pełnym wymiarze czasu pracy lub trzeba z nimi rozwiązać stosunek pracy.

Jeśli przydział godzin w drodze uzupełnienia wymiaru zajęć z różnych względów nie jest możliwy, wówczas musisz rozważyć zatrudnienie nowego nauczyciela, a w ostateczności – przydzielić te godziny nauczycielom już zatrudnionym w pełnym wymiarze zajęć w formie godzin ponadwymiarowych.

Nauczycielowi zatrudnionemu w przedszkolu w pełnym wymiarze zajęć z dziećmi 3–5-letnimi można przydzielić:

• bez konieczności uzyskania zgody nauczyciela – nie więcej niż 6 stałych godzin ponadwymiarowych tygodniowo,
• za zgodą nauczyciela – nie więcej niż 12,5 (po zaokrągleniu – 13) stałych godzin ponadwymiarowych tygodniowo.

Godziny ponadwymiarowe mogą zostać przydzielone tylko nauczycielom zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy. A zatem nauczyciel, który ma obniżony wymiar zatrudnienia, nie może mieć przydzielonych godzin ponadwymiarowych. Od tej zasady istnieją jednak wyjątki, które dotyczą nauczycieli:

• na stanowiskach kierowniczych,
• pełniących funkcje w związkach zawodowych,
• z pensum obniżonym na własny wniosek.

Godzin ponadwymiarowych nie można natomiast przydzielać nauczycielom, których pensum zostało obniżone z przyczyn określonych w uchwale organu prowadzącego.

Dyrektorowi i wicedyrektorowi przedszkola oraz innym nauczycielom korzystającym z obniżonego tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć, nie przydziela się godzin ponadwymiarowych, chyba że jest to konieczne dla zapewnienia realizacji ramowego planu nauczania w jednym oddziale, a za zgodą organu prowadzącego przedszkole także gdy jest to konieczne dla zapewnienia realizacji ramowego planu nauczania w więcej niż jednym oddziale (art. 42 ust. 6a KN).

W praktyce powstaje jednak wątpliwość, jak ustala się maksymalny limit godzin ponadwymiarowych dla dyrektora lub wicedyrektora, który ma obniżony wymiar zajęć. Czy limit godzin ponadwymiarowych odnosi się do ogólnego pensum na danym stanowisku, czy do pensum już obniżonego?

Ustawowa regulacja limitu godzin ponadwymiarowych odnosi się do tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć (art. 35 ust. 1 Karty Nauczyciela).

Limity godzin ponadwymiarowych, także dla nauczycieli pełniących funkcje kierownicze, którzy mają obniżony tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć, odnoszą się do ogólnego tygodniowego wymiaru zajęć obowiązującego na danym stanowisku lub w danym typie szkoły bądź placówki.

Należy jednak zaznaczyć, że decyzja w sprawie liczby godzin ponadwymiarowych dla dyrektora wymaga zatwierdzenia przez organ prowadzący w ramach zatwierdzania arkusza organizacyjnego przedszkola.

Nauczyciele mogą mieć obniżony tygodniowy wymiar zajęć także na podstawie odrębnych przepisów. Taka sytuacja może dotyczyć zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy pracownika na okres kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej. Jeżeli liczba członków związku nie przekracza 150, zwolnienie przysługuje w miesięcznym wymiarze godzin równym liczbie członków zatrudnionych w zakładzie pracy (art. 31 ust. 1 pkt 1 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych). Korzystanie przez pracownika ze zwolnienia od pracy w niepełnym wymiarze godzin nie pozbawia go tych uprawnień pracowniczych, które, zgodnie z przepisami prawa pracy, są uzależnione od wykonywania pracy w pełnym wymiarze czasu pracy. Oznacza to, że nauczyciel zwolniony z części godzin na okres kadencji w zarządzie organizacji związkowej może mieć przydzielane godziny ponadwymiarowe.

Innym przypadkiem zmniejszenia wymiaru zajęć jest obniżenie tego wymiaru na wniosek pracownika, który opiekuje się dzieckiem w wieku do 6 lat (art. 186⁷ Kodeksu pracy). Taki pracownik w okresie, w którym przysługuje mu urlop wychowawczy, może wystąpić do pracodawcy z wnioskiem o obniżenie wymiaru czasu pracy maksymalnie do 1/2. Powstaje w związku z tym pytanie, czy taki pracownik może realizować godziny ponadwymiarowe.

Analogicznie do przypadku działacza związkowego jest to uprawnienie wynikające z odrębnych przepisów i nie ma tu zastosowania zakaz pracy w godzinach ponadwymiarowych, który należy odnosić wyłącznie do tych przypadków obniżenia wymiaru zajęć, które zostały dokonane na podstawie uchwały organu prowadzącego przedszkole. Warto jednak pamiętać, że w przypadku nauczycieli opiekujących się dziećmi w wieku do 4 lat przydzielenie nawet pojedynczych godzin ponadwymiarowych wymaga zgody nauczyciela (art. 35 ust. 4 Karty Nauczyciela).

Przypadki, w których nauczycielowi zatrudnionemu w pełnym wymiarze zajęć można obniżyć tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin zajęć, oraz warunki i tryb tego obniżenia określa organ prowadzący przedszkole w formie uchwały (art. 42a ust. 1 Karty Nauczyciela). Ten zapis oznacza, że obniżenie tygodniowego wymiaru zajęć może dotyczyć wyłącznie nauczycieli zatrudnionych w pełnym wymiarze zajęć.

Co do zasady, obniżenie tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć nie może spowodować zmniejszenia wynagrodzenia oraz ograniczenia innych uprawnień nauczyciela (art. 42a ust. 2 Karty Nauczyciela). Jednakże nauczyciel korzystający z obniżonego tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć nie może mieć godzin ponadwymiarowych (art. 42a ust. 3 Karty Nauczyciela).

Nauczyciele, którzy korzystają z obniżonego wymiaru zajęć na zasadach określonych przez organ prowadzący i nie wynika to ze sprawowanych przez nich funkcji, nie mogą mieć przydzielanych godzin ponadwymiarowych.

Po uwzględnieniu pensum wszystkich faktycznie zatrudnionych w przedszkolu nauczycieli z arkusza organizacyjnego można wyliczyć liczbę godzin ponadwymiarowych, które zostaną rozdysponowane między nauczycieli zatrudnionych w przedszkolu. Liczbę tych godzin dla poszczególnych nauczycieli ustala dyrektor i uwzględnia w arkuszu organizacyjnym. W przypadku konieczności wprowadzenia zmian w organizacji w trakcie roku szkolnego, w tym w przydziale godzin ponadwymiarowych, dyrektor przedszkola jest zobowiązany przygotować aneks do organizacji.

Jeżeli w trakcie roku szkolnego zmieniła się liczba godzin ponadwymiarowych realizowanych przez nauczycieli, to konieczne jest sporządzenie aneksu do arkusza organizacji pracy przedszkola.

Dyrektor może zobowiązać nauczyciela do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych tylko w szczególnych przypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania. Z tego względu przydział godzin zajęć jako ponadwymiarowe powinien nastąpić dopiero wtedy, gdy godzin tych nie można rozdysponować w inny sposób.

Godziny ponadwymiarowe przede wszystkim są dla wychowanków, a zatem powinno się uwzględniać kwalifikacje nauczyciela i potrzeby uczniów danej jednostki. Powinny być przydzielane racjonalnie, celowo i zgodnie z przepisami i kwalifikacjami nauczycieli.

Godziny ponadwymiarowe mogą zostać przydzielone tylko nauczycielom zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy. A zatem nauczyciel, który będzie miał obniżony wymiar zatrudnienia (na podstawie art. 22 Karty Nauczyciela) lub zatrudniony na podstawie umowy o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy, nie może mieć przydzielonych godzin ponadwymiarowych. W zaistniałej sytuacji można okresowo zwiększyć wymiar zatrudnienia nauczyciela o dodatkowe godziny, sporządzając w tym celu porozumienie zmieniające, tzw. aneks do umowy o pracę czy też aktu mianowania – w zależności od podstawy zatrudnienia nauczyciela.

Wszelkie decyzje dotyczące przydziału godzin ponadwymiarowych podejmuje dyrektor. Na przydział tych godzin nie ma wpływu organ prowadzący przedszkole ani rada pedagogiczna. Dyrektor musi jednak uzyskać zgodę od nauczyciela – w przypadku, gdy:

1. dyrektor chce przydzielić godziny w wymiarze wyższym niż 1/4 obowiązującego nauczyciela wymiaru zajęć,
2. nauczycielka jest w ciąży,
3. nauczyciel wychowuje dziecko do 4 lat,

Przepisy nie regulują formy zgody. Może zostać wyrażona w dowolnej formie – ustnej, pisemnej, e-mailowej lub nawet w sposób dorozumiany, w szczególności poprzez przyjęcie do wiadomości treści arkusza organizacyjnego lub informacji dyrektora o przydzieleniu godzin ponadwymiarowych oraz ich realizowanie (art. 60 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny). Forma pisemna jest zalecana dla celów dowodowych, gdyż w ewentualnym sporze lub w przypadku kontroli Państwowej Inspekcji Pracy najłatwiej wykazać, że nauczyciel zgodził się na przydzielenie większej liczby godzin ponadwymiarowych. Warto kopię zgody nauczyciela wpiąć do jego akt osobowych.

Dyrektor przedszkola nie musi zamieszczać informacji o przydzielonych nauczycielom godzinach ponadwymiarowych w umowie lub akcie mianowania. Umowa o pracę lub akt mianowania, zgodnie z Kartą Nauczyciela, powinny określać:

• stanowisko,
• miejsce pracy,
• termin rozpoczęcia pracy,
• wynagrodzenie lub zasady jego ustalania.

Odpowiednio do powyższego w umowie o pracę (akcie mianowania) nie określa się liczby godzin ponadwymiarowych przyznanych nauczycielowi w roku szkolnym. Jest to uzasadnione faktem, że ich liczba w kolejnym roku może być inna bądź dyrektor przedszkola w ogóle nie będzie ich przydzielał.

Umowa o pracę (akt mianowania) może zawierać natomiast informację o składnikach wynagrodzenia, do których nauczyciel jest uprawniony (np. wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe, jeśli takie zostaną mu przydzielone).

Dyrektor nie musi także zamieszczać informacji o przydzielonych nauczycielom godzinach ponadwymiarowych w angażu. Konieczne jest natomiast wystosowanie pisemnej informacji na ten temat, tego typu dokumenty w przedszkolu zawierają szczegółowe dane o liczbie przydzielonych godzin.

Liczbę godzin ponadwymiarowych przydzielonych nauczycielowi w danym roku szkolnym można podać np. w piśmie informującym, skierowanym do nauczyciela przez dyrektora przedszkola.

Nauczyciel zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy jest zobowiązany do pracy do 40 godzin tygodniowo w 5-dniowym tygodniu pracy. Zobowiązany jest także wypracować, oprócz obowiązkowego pensum, inne zadania i zajęcia. Ich rodzaj i zakres są indywidualne w każdej placówce. A zatem nauczyciel nie tylko może, ale także powinien w ramach czasu pracy wykonywać inne zadania, chyba że jego czas pracy w danym tygodniu przekroczył już 40 godzin. Ponadto należy również zabezpieczyć pracownikowi odpowiedni odpoczynek dobowy.

Podobnie jak godziny pensum, również godziny ponadwymiarowe i doraźnych zastępstw podlegają ewidencji czasu pracy w dziennikach zajęć. W tym zakresie jest prowadzona ścisła ewidencja pracy nauczyciela. Dyrektor jest odpowiedzialny za prowadzenie dokumentacji przydzielonych nauczycielom godzin w sposób umożliwiający ich kontrolę. Obowiązującymi dokumentami w tym zakresie są:

• wykaz nauczycieli, którym przydzielono godziny ponadwymiarowe,
• księga zastępstw,
• dzienniki zajęć (art. 42 ust. 7a Karty Nauczyciela).

Dokumenty te stanowią podstawę do wypłaty wynagrodzenia nauczycielowi, tak jak np. listy obecności podpisywane przez innych pracowników.

Jeśli nauczyciel nie odnotowuje danych zajęć w dzienniku, nie ma podstaw prawnych do wypłaty wynagrodzenia za dodatkowe godziny danego dnia. Również w sytuacji odwrotnej: prowadzenie zajęć z wychowankami, odnotowane w dzienniku, daje podstawę do wypłaty wynagrodzenia.

Nauczyciel, który zrealizował dodatkowe godziny inne niż czynności i zajęcia wynikające z zadań statutowych przedszkola i nie otrzymał za te godziny wynagrodzenia może mieć roszczenie w stosunku do dyrektora i wystąpić na drodze sądowej o zapłatę za te godziny. Roszczenie przedawnia się na zasadach określonych w Kodeksie pracy, czyli po upływie 3 lat od dnia, w którym stało się ono wymagalne.

Jeśli zachodzi konieczność przydzielenia nieobsadzonych godzin zajęć w związku z krótkotrwałą nieobecnością nauczyciela, wówczas dyrektor nie dopełnia wymiaru zajęć innych nauczycieli ani nie przydziela godzin ponadwymiarowych. W celu zapewnienia obsady zajęć rozdysponowuje się tzw. godziny doraźnego zastępstwa.

Godziny doraźnego zastępstwa można przydzielać nawet powyżej połowy wymiaru zajęć nauczyciela. Musisz jedynie pamiętać, by nie naruszyć 40-godzinnej normy czasu pracy nauczyciela.

Przepisy nie wskazują obligatoryjnego sposobu rozwiązania kwestii nieobecności nauczyciela. Każdy przypadek powinien zatem zostać indywidualnie rozstrzygnięty na poziomie danego przedszkola.

Godziny doraźnych zastępstw są zazwyczaj przydzielane nauczycielom w przypadkach szczególnych, w sytuacji nagłej i nieprzewidzialnej nieobecności nauczyciela w przedszkolu (np. z powodu choroby, urlopu okolicznościowego, urlopu na żądanie itp.) w celu zapewnienia prawidłowej realizacji zadań placówki. Nauczyciel realizuje doraźne zastępstwo w czasie, kiedy inny nauczyciel faktycznie powinien realizować te zajęcia w ramach swojego pensum (art. 35 ust. 2a Karty Nauczyciela). A zatem można je przydzielić tylko po to, aby zapewnić opiekę wychowankom w czasie zajęć, kiedy nauczyciel prowadzący jest nieobecny.

Różnica między godzinami ponadwymiarowymi a doraźnymi zastępstwami sprowadza się do tego, że te pierwsze są z góry zaplanowane i przydzielane nauczycielowi na dłuższy okres – najczęściej rok szkolny, doraźne zastępstwa są zaś przydzielane niespodziewanie, także z dnia na dzień, gdy zaistnieje konieczność zastępstwa nieobecnego nauczyciela.

Zastępstwo nieobecnego nauczyciela może być realizowane wyłącznie przez nauczyciela, a więc osobę posiadającą określone kwalifikacje oraz przygotowanie pedagogiczne, a także zatrudnioną na stanowisku nauczycielskim, zgodnie z regulacjami Karty Nauczyciela.

Obowiązek realizacji zajęć nieobecnego nauczyciela dyrektor może powierzyć również na podstawie umowy o pracę zawieranej na czas zastępstwa. Jeżeli zastępstwo miałby realizować nauczyciel, który nie jest zatrudniony w tym przedszkolu, dyrektor zobowiązany byłby do zatrudnienia go na podstawie umowy o pracę zawieranej na czas określony, obejmujący czas nieobecności innego nauczyciela (art. 10 ust. 7 Karty Nauczyciela). Przepisy nie określają limitu czasu trwania nieobecności, powyżej którego dyrektor nie mógłby już powierzać jego godzin w ramach doraźnych zastępstw i zobowiązany byłby zatrudnić innego nauczyciela na zastępstwo. Decyzja w tym zakresie należy do dyrektora, który musi pamiętać o tym, że odpowiada za realizację podstawy programowej. Nie są to jednak godziny doraźnych zastępstw, ale nowa umowa o pracę.

Przepisy wprowadzają limit godzin ponadwymiarowych przydzielanych bez zgody i za zgodą nauczyciela (bez akceptacji – do wymiaru 1/4 pensum i za zgodą do wymiaru 1/2 pensum). Nie przewidują natomiast żadnego limitu dla godzin doraźnych zastępstw.

Godziny doraźnych zastępstw realizuje nauczyciel w ramach 40-godzinnego tygodniowego czasu pracy poza godzinami pensum (art. 42 ust. 1 Karty Nauczyciela). Przepisy nie przewidują żadnych norm co do liczby doraźnych zastępstw, które można przydzielić nauczycielom. O ich liczbie oraz przydzieleniu konkretnemu nauczycielowi w praktyce decyduje dyrektor przedszkola. Należy jednak mieć na uwadze, że w ramach tygodniowego czasu pracy (do 40 godzin) nauczyciel jest również zobowiązany do realizacji, oprócz pensum oraz zadań statutowych, innych zajęć i zadań, w tym zajęć i czynności związanych z przygotowaniem się do zajęć oraz samokształceniem i doskonaleniem zawodowym.

Dyrektor w celu zapewnienia realizacji programu nauczania lub sprawowania opieki nad dziećmi może zlecić każdemu nauczycielowi, który nie prowadzi w tym czasie własnych zajęć, doraźne zastępstwo.

Należy jednak pamiętać, że Karta Nauczyciela w sposób jednoznaczny i niebudzący wątpliwości interpretacyjnych stanowi, że przez godzinę doraźnego zastępstwa rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego pensum, której realizacja następuje w zastępstwie nieobecnego nauczyciela (art. 35 ust. 2a Karty Nauczyciela).

Przydział godzin doraźnego zastępstwa następuje w drodze polecenia służbowego. Należy więc przeciwdziałać dość częstemu zjawisku tzw. zastępstw koleżeńskich, tj. takich zastępstw, które rozdysponowują między siebie sami nauczyciele, przy niewiedzy lub cichej aprobacie dyrektora.

Żadne przepisy oświatowe nie przewidują możliwości zastępowania nieobecnego nauczyciela przez innego nauczyciela wyłącznie na podstawie porozumienia się obu tych osób, bez odnotowywania tego w dziennikach zajęć. A zatem stosowane w praktyce „zastępstwa koleżeńskie” są niezgodne z prawem. Jeśli nauczyciel nie może prowadzić zajęć danego dnia, powinien skorzystać np. z urlopu okolicznościowego, urlopu na żądanie lub urlopu bezpłatnego – w zależności od tego, czym jest spowodowana nieobecność.

Zgodnie z art. 6 pkt 1 Karty Nauczyciela nauczyciel obowiązany jest zapewniać bezpieczeństwo uczniom w czasie prowadzonych przez siebie zajęć. W czasie nieobecności nauczyciela za bezpieczeństwo wychowanków odpowiada nauczyciel, któremu dyrektor przedszkola powierzył doraźne zastępstwo.

Praca w godzinach ponadwymiarowych nie stanowi uprawnienia nauczyciela, lecz jest jego obowiązkiem, jeżeli została zarządzona zgodnie z prawem. Analogicznie jest z doraźnymi zastępstwami. Skoro nauczyciel obowiązany jest realizować godziny ponadwymiarowe przydzielone najczęściej na cały okres trwania zajęć, to tym bardziej jest obowiązany zrealizować doraźne zastępstwo, które jest przydzielane nie na stałe, ale z doraźnej potrzeby zastąpienia innego nauczyciela.

Dyrektor decyduje, który nauczyciel i ile godzin ponadwymiarowych i doraźnych zastępstw będzie musiał zrealizować. Obowiązkiem każdego nauczyciela jest rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem (art. 6 Karty Nauczyciela).

Nauczyciel może zostać zobowiązany przez dyrektora przedszkola do realizacji zajęć w zastępstwie nieobecnego nauczyciela.

Na nauczycieli uchylających się od tego obowiązku dyrektor może nałożyć kary porządkowe, a ostatecznie skierować sprawę do rzecznika dyscyplinarnego.

Za uchybienia przeciwko porządkowi pracy nauczycielom wymierza się kary porządkowe zgodnie z przepisami Kodeksu pracy.

Uchylanie się od obowiązku realizacji godzin doraźnych zastępstw skutkuje naruszeniem ustalonego porządku pracy, a w konsekwencji możliwością wymierzenia kary porządkowej przez pracodawcę. Naruszenie przez nauczyciela przepisów dotyczących:

• ustalonego porządku pracy,
• regulaminu pracy,
• bhp oraz
• przeciwpożarowych

jest podstawą do zastosowania wobec nauczyciela kary porządkowej na podstawie art. 108 Kodeksu pracy. Karą za naruszenie tych przepisów jest upomnienie, nagana, kara pieniężna.

Kara pieniężna dotyczy wyłącznie naruszenia przepisów bhp, przeciwpożarowych, opuszczenia pracy bez usprawiedliwienia, stawienia się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywania alkoholu w czasie pracy.

Wybór konkretnej kary oraz ocena zaistniałej sytuacji należą do dyrektora przedszkola.

Obowiązek prowadzenia godzin ponadwymiarowych i doraźnych zastępstw związany jest z zakresem obowiązków nauczycielskich, ewentualne niewykonanie polecenia służbowego dyrektora może prowadzić zatem nawet do odpowiedzialności dyscyplinarnej.

Nagminne uchylanie się przez nauczyciela od realizacji poleceń wydawanych przez dyrektora przedszkola może stanowić również podstawę do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego w trybie określonym w rozdziale 10 Karty Nauczyciela.

Zakwalifikowanie naruszenia do danej kategorii odpowiedzialności pociąga za sobą pewne konsekwencje. Proceduralnie odpowiedzialność dyscyplinarna jest realizowana poza przedszkolem – poprzez rzecznika dyscyplinarnego, dwuinstancyjne postępowanie przed komisjami dyscyplinarnymi, aż do poziomu sądu. Natomiast odpowiedzialność porządkowa na pierwszym etapie jest realizowana w przedszkolu w ramach relacji pracodawca – pracownik (kara upomnienia, nagany, pieniężna).

W skrajnej sytuacji niewykonanie polecenia może prowadzić do rozwiązania stosunku pracy. Może być potraktowane jako naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych. Pamiętaj jednak, że w takim przypadku nie możesz zwolnić nauczyciela zatrudnionego na podstawie Karty Nauczyciela w trybie art. 52 § 1 Kodeksu pracy, tj. bez zachowania okresu wypowiedzenia. Jeżeli sprawa nie zostanie skierowana do rozpatrzenia przez komisję dyscyplinarną, możesz wręczyć nauczycielowi wypowiedzenie na podstawie art. 27 Karty Nauczyciela.

Nauczyciel nagminnie odmawiał realizacji doraźnych zastępstw. Dyrektor jednak nie zastosował w stosunku do niego żadnych sankcji, licząc na poprawę. W związku z tym, że był to nauczyciel kontraktowy, zatrudniony na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony, dyrektor wręczył mu wypowiedzenie na podstawie art. 27 Karty Nauczyciela. Podał w uzasadnieniu, że powodem jego decyzji jest m.in. stosunek pracownika do prawidłowo zlecanych dodatkowych prac (brak realizacji).

Przy rozwiązywaniu nauczycielskich stosunków pracy nie znajduje zastosowania art. 52 § 1 Kodeksu pracy. Przepisy Karty Nauczyciela o rozwiązywaniu nauczycielskich stosunków pracy mają charakter regulacji zupełnych, które wyczerpująco określają przyczyny i sposoby rozwiązania tego rodzaju stosunków pracy, co wyklucza możliwość rozwiązania nauczycielskiego stosunku pracy bez wypowiedzenia z winy nauczyciela na podstawie innych regulacji prawnych.

Krytyczny stosunek nauczyciela do wydawanych poleceń nie zwalnia z powinności ich wykonania. Jeżeli polecenie dyrektora realizacji dodatkowych godzin jest zgodne z:

1. przepisami prawa (mieści się w limitach bez uzyskania zgody nauczyciela),
2. regulaminem pracy,
3. zasadami współżycia społecznego oraz
4. stosunkiem pracy

to nauczyciel nie może odmówić jego wykonania. Postawienie nauczycielowi zarzutu odmowy wykonania polecenia wymaga ustalenia, jaka była treść polecenia, czy dotyczyło ono wykonywanej pracy i w jakich okolicznościach zostało wydane. Dlatego jeżeli nauczyciel ma wątpliwości co do legalności polecenia, powinien zwrócić się do dyrektora o potwierdzenie jego treści na piśmie lub powtórzenie w obecności świadków. Wówczas, jeżeli pracownik wykona to polecenie, pisemne potwierdzenie może służyć jako dowód na korzyść pracownika w ewentual­nej sprawie przed sądem. Jeżeli pracownik, po pisemnym potwierdzeniu przez dyrektora, ma zamiar nie wykonać polecenia, powinien taką odmowę odpowiednio i szczegółowo uzasadnić (najlepiej do celów dowodowych na piśmie).

Pamiętajmy, aby pracownik, który domaga się potwierdzenia polecania wykonywania dodatkowych zajęć na piśmie, napisał na egzem­plarzu pisma, który dyrektor zatrzyma dla siebie, że potwierdza odbiór dokumentu, oraz podpisał się wraz ze wskazaniem daty. Podpis pracownika pod tym przydziałem będzie miał znaczenie dowodowe. Świadczy bowiem o tym, że pracownik otrzymał od pracodawcy skonkretyzowany zakres zadań, jakie ma wykonywać w ramach stosunku pracy (którego powinien przestrzegać).

Jeżeli nauczyciel uzna, że przydzielenie mu kolejnych zajęć, w jego ocenie, spowoduje, że zostanie przekroczony 40-godzinny czas pracy, może odmówić ich realizacji, informując o tym przełożonych i wskazując powody swojej decyzji. Wówczas najbezpieczniej jest nie wchodzić z pracownikiem w spór, który może zakończyć się w sądzie pracy, ale spróbować wyjaśnić konflikt na zasadzie porozumienia stron. Chyba że jesteśmy przekonani, że normy nie zostały przekroczone, tym bardziej że to nauczyciel będzie musiał udowodnić ich przekroczenie.

Pełnozatrudniony realizuje pensum w wymiarze 25 godzin. Dodatkowo prowadzi 9 godzin ponadwymiarowych. Dyrektor zaproponował mu prowadzenie zajęć w drugim oddziale 5-letnich dzieci przez 3 godziny tygodniowo. Nauczyciel ma prawo odmówić, łączny czas zajęć wynosiłby bowiem 37 godzin. Pozostałe 3 godziny mogą nie wystarczyć na realizację dodatkowych zadań statutowych czy związanych z doskonaleniem zawodowym. Oczywiście, jeśli dodatkowe zadania nie przekroczą jednak jego 40-godzinnego tygodnia pracy, dyrektor może uznać, że nauczyciel nie wykonał polecenia pracodawcy, i wyciągnąć konsekwencje. Niewykonanie tego polecenia grozi odpowiedzialnością dyscyplinarną. Jednak takie postępowanie dyrektora powinno być wyjątkiem, a nie regułą.

Jeżeli dyrektor spotyka się z odmową wykonania dodatkowych zadań przez nauczyciela usprawiedliwiającego się nadmiarem obowiązków i przekroczeniem tygodniowego wymiaru czasu pracy – należy poprosić o wykaz wykonywanych czynności. Nauczyciel jest zobligowany do wykonywania godzin ponadwymiarowych, doraźnych zastępstw oraz realizowania innych zajęć i czynności wynikających z zadań statutowych – dyrektor ma prawo kontrolować, jakie zadania i w jakim czasie są przez niego wykonywane.

Dyrektor musi jednak pamiętać, że przydzielając dodatkowe zadania nauczycielom, podlega art. 100 Kodeksu pracy, zgodnie z którym pracownik jest zobowiązany do stosowania się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Jeżeli obowiązki będą dotyczyły czynności zupełnie niezwiązanych ze stanowiskiem nauczyciela – należy spodziewać się odmowy ich wykonania.

Zarówno powierzenie, jak i odebranie godzin ponadwymiarowych nie stanowi zmiany warunków zatrudnienia nauczyciela. A zatem dyrektor może zarówno powierzyć, jak i odebrać nauczycielowi godziny ponadwymiarowe w trakcie roku szkolnego. Wystarczy o tym fakcie poinformować pisemnie nauczyciela.

Dyrektor w ramach uprawnień kierowniczych może zarówno nakazać nauczycielowi realizowanie godzin ponadwymiarowych, jak i zwolnić z tego obowiązku. Nie trzeba stosować form prawnych zmieniających wymiar zatrudnienia nauczyciela. Dyrektor powinien jedynie pisemnie poinformować nauczyciela o zmianie w przydziale godzin ponadwymiarowych. Brak zgody nauczyciela na zmniejszenie wymiaru godzin ponadwymiarowych nie ma mocy wiążącej.

Powyższe oznacza, że dyrektor nie ma obowiązku zapewnienia nauczycielowi godzin ponadwymiarowych, a zdjęcie z nauczyciela obowiązku ich realizacji nie stanowi zmiany warunków zatrudnienia, wymagających zgody nauczyciela. Dyrektor w ramach uprawnień kierowniczych może zarówno nakazać nauczycielowi realizowanie godzin ponadwymiarowych, jak i zwolnić go z tego obowiązku. W żadnym wypadku dyrektor nie musi występować w tym zakresie o zgodę nadzoru pedagogicznego.

O przydziale godzin ponadwymiarowych decyduje dyrektor przedszkola i nauczyciel nie ma wobec niego żadnego roszczenia w tym zakresie. Fakt, że w poprzednim roku szkolnym nauczyciel realizował takie godziny, nie oznacza, iż otrzyma je także w nowym roku szkolnym. Dyrektor może odebrać nauczycielowi te godziny również w trakcie roku szkolnego, i to bez zgody nauczyciela.

Dyrektor nie ma obowiązku zapewnienia nauczycielowi godzin ponadwymiarowych, a zdjęcie z nauczyciela obowiązku ich realizacji nie stanowi zmiany warunków zatrudnienia wymagających zgody nauczyciela.

Najczęściej godziny ponadwymiarowe są przydzielane na cały rok szkolny danemu nauczycielowi. Mogą jednak zaistnieć różne sytuacje, które będą wymagały przydzielenia godzin ponadwymiarowych w trakcie roku szkolnego (np. w związku z nieobecnością nauczyciela) lub zmiany przydziału godzin pomiędzy nauczycielami (np. w związku z powrotem nauczyciela z urlopu rodzicielskiego podczas roku szkolnego, wnioskami rodziców, obniżeniem wymiaru zatrudnienia na wniosek nauczyciela).

Zarówno powierzenie, jak i odebranie godzin ponadwymiarowych nie stanowi zmiany warunków zatrudnienia nauczyciela. A zatem dyrektor może odebrać nauczycielowi godziny ponadwymiarowe w trakcie roku szkolnego.

Jeśli zatem z różnych przyczyn nie ma potrzeby dalszej realizacji w trakcie roku takich godzin, to nie przydziela się ich nauczycielom. Dyrektor powinien natomiast skierować do nauczyciela pismo informujące go o zdjęciu godzin ponadwymiarowych. Wszelkie zmiany zakresu czynności, jeżeli pozostają w zgodzie z umówionym rodzajem pracy, nie wymagają zmiany treści umowy o pracę. Jednocześnie dyrektor powinien zmienić arkusz organizacji przedszkola, sporządzając do niego aneks uwzględniający zmiany w tym zakresie.

Możesz zwolnić nauczyciela z obowiązku realizowania godzin ponadwymiarowych i przyznać te godziny innemu nauczycielowi w celu uzupełnienia etatu.

Przepisy prawa nie określają wzoru zmiany przydziału czynności nauczyciela. A zatem będzie to pismo dyrektora określające, że na podstawie aneksu do arkusza organizacji przedszkola nastąpi zmiana przydziału czynności, a obecny przydział będzie przedstawiał się w określony sposób, np.:

W ramach tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć obowiązana jest Pani realizować:

1) ... godzin ………………………………..…….... (należy podać nazwę zajęć),

2) ... godzin ………………………………………... (należy podać nazwę zajęć).

Jakkolwiek Karty Nauczyciela przewidują możliwość nałożenia na pracownika obowiązku wykonywania pracy w godzinach ponadwymiarowych zgodnie z posiadaną specjalnością, ale trzeba też mieć na uwadze, że praca ta jest pracą odpłatną, a zatem stwarza możliwość uzyskania większego dochodu z jednego stosunku pracy.

Pomijanie któregoś z nauczycieli podczas przydzielania godzin ponadwymiarowych lub doraźnych zastępstw, gdy wyraża on chęć ich realizowania, może oznaczać dyskryminację lub faworyzowanie innego nauczyciela, który takie godziny realizuje. Zgodnie z podstawowymi zasadami prawa pracy szykana i dyskryminacja w stosunkach pracy jest niedopuszczalna. Dyskryminacja oznacza przede wszystkim mniej korzystne kształtowanie sytuacji jednego pracownika w porównaniu z innymi, gdy odbywa się to przy zastosowaniu niesprawiedliwych kryteriów.

Przydzielając dodatkowe obowiązki, należy pamiętać o zasadzie równego traktowania pracowników. Dyrektor powinien przydzielać je równomiernie i w taki sposób, aby żaden z nauczycieli nie był nadmiernie obciążony, podczas gdy inny – posiadający odpowiednie kwalifikacje i kompetencje – nie miał przydzielanych dodatkowych zadań. Taka sytuacja stanowi bowiem podstawę do uznania, że dyrektor nie przestrzega zasady równego traktowania określonej w art. 18^3a Kodeksu pracy.

W bieżącym roku szkolnym nauczyciel pracuje w ograniczonym wymiarze godzin, w związku z czym sytuacja materialna jego rodziny znacznie się pogorszyła. Dyrektor przedszkola uznał, że najbardziej sprawiedliwe będzie przydzielanie zastępstw po równo wszystkim nauczycielom, bez względu na wymiar zatrudnienia. W tym przypadku przydzielając zastępstwa płatne, dyrektor nie musi brać pod szczególną uwagę wszystkich nauczycieli pracujących w niepełnym wymiarze godzin. Karta Nauczyciela nie formułuje kryteriów, na podstawie których zastępstwa mają być przydzielane nauczycielom. Dyrektor podejmując decyzję o przydziale zastępstw, powinien się kierować przede wszystkim dobrem wychowanków, tj. zapewnieniem realizacji podstawy programowej. 

Nauczyciel zatrudniony w ramach pełnego etatu może dodatkowo zarobić, realizując godziny ponadwymiarowe i doraźne zastępstwa.

Za każdą zrealizowaną godzinę ponadwymiarową i doraźne zastępstwo należy się nauczycielowi wynagrodzenie, które wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy. Szczegółowe zasady obliczania i wypłacania tego wynagrodzenia określa organ prowadzący w stosownej uchwale (art. 30 ust. 6 pkt 2 Karty Nauczyciela). Organ prowadzący może jedynie ustalić warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe, a więc wskazać, na jakiej podstawie jest ustalane wynagrodzenie za te godziny, i sposób, w jaki zostaje wypłacone.

Wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i za godziny doraźnych zastępstw wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy.

Ogólne regulacje dotyczące wynagradzania za godziny ponadwymiarowe w praktyce muszą być uszczegółowione na potrzeby danego przedszkola. Można w tym zakresie zastosować zasady analogiczne do tych, które obowiązują przy wyliczaniu stawki godzinowej wynikającej z wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela (§ 2 ust. 2 rozporządzenia z 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy).

Według tych zasad wysokość stawki wynagrodzenia zasadniczego za jedną godzinę przeliczeniową dla nauczycieli realizujących tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin, o którym mowa w art. 42 ust. 4a Karty Nauczyciela, oblicza się, dzieląc odpowiednią minimalną stawkę wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela przez miesięczną liczbę godzin będącą wynikiem pomnożenia tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin, o którym mowa w art. 42 ust. 3 Karty Nauczyciela, przez 4,16 – z zaokrągleniem do pełnych godzin, w ten sposób, że czas zajęć do 0,5 godziny pomija się, a co najmniej 0,5 godziny liczy się za pełną godzinę.

Nauczyciel, który realizuje zajęcia o różnym wymiarze pensum, powinien mieć ustalone pensum łączone na zasadach określonych w art. 42 ust. 5 c KN. Na tej podstawie możliwe jest ustalenie, czy i ile godzin ponadwymiarowych realizuje nauczyciel. Wynagrodzenie za jedną godzinę ponadwymiarową ustala się na podstawie pensum łączonego.

Ustalenie stawki za jedną godzinę pracy zależy od wymiaru pensum realizowanego przez nauczyciela. Zdarza się jednak, że nauczyciel realizuje godziny ponadwymiarowe, a częściej – doraźne zastępstwa, w ramach innego pensum niż to, w którym został zatrudniony.

Powstaje wówczas pytanie, z jakiej stawki płacić za godzinę pracy – czy według stawki wyjściowej zgodnej z pensum nauczyciela, czy też według stawki z uwzględnieniem pensum, w jakim jest realizowana dodatkowa godzina. W przepisach brakuje jednoznacznego rozstrzygnięcia tej kwestii, to bowiem organ prowadzący powinien ustalić szczegółowe zasady obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i doraźne zastępstwa. Najczęściej spotykane są jednak dwa rozwiązania:

• wynagrodzenie ze stawki wynikającej z tygodniowego obowiązkowego wymiaru zajęć, w ramach których jest realizowana godzina ponadwymiarowa lub doraźnego zastępstwa,
• wynagrodzenie ze stawki wynikającej z tygodniowego obowiązkowego wymiaru zajęć, w którym nauczyciel został zatrudniony.

Regulamin wynagradzania nauczycieli uchwalony przez organ prowadzący przedszkole przewiduje, że wynagrodzenie za doraźne zastępstwo oblicza się, dzieląc sumę stawki przysługującego nauczycielowi wynagrodzenia zasadniczego i dodatku za warunki pracy przez miesięczną liczbę godzin tygodniowego obowiązującego wymiaru zajęć, w którym nauczyciel został zatrudniony.

Przy takim zapisie nauczycielowi kontraktowemu (pracującego z 5-latkami), realizującemu zastępstwo w oddziale 6-latków, przysługiwałoby wynagrodzenie z jego stawki (pensum 25-godzinne).

Sposób obliczania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe realizowane przez nauczycieli korzystających z obniżonego wymiaru zajęć nie może odbiegać od ogólnych zasad. Organ prowadzący przedszkole określa w regulaminie wynagradzania nauczycieli reguły obliczania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe. Zasady te stosuje się także do nauczycieli mających obniżony wymiar zajęć.

Wynagrodzenie za godziny w okresie zwolnienia lekarskiego

Podczas niezdolności pracownika do pracy wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy albo choroby przypadającej w czasie ciąży pracownik zachowuje prawo do 100% wynagrodzenia (art. 92 § 1 pkt 2 Kodeksu pracy). Wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe ustala się na podstawie faktycznie zrealizowanych godzin na bazie zapisów dziennika lekcyjnego lub dziennika zajęć. W zakresie realizacji wymiaru zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych okresem rozliczeniowym nauczyciela jest tydzień. Ustalenie godzin ponadwymiarowych następuje po tygodniu pracy nauczyciela. Jeżeli w tygodniach poprzedzających zwolnienie lekarskie nauczyciel wypracował godziny ponadwymiarowe, to przysługuje mu za nie dodatkowe wynagrodzenie. Wynagrodzenie chorobowe ustala się z przeciętnego wynagrodzenia wypłaconego w okresie 12 miesięcy poprzedzających niezdolność do pracy. Oznacza to, że wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe będzie w wynagrodzeniu chorobowym uśrednione za ostatni rok.

Jeżeli wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczenia wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i zajęcia dodatkowe uległa zmianie w okresie, z którego oblicza się wynagrodzenia za urlop, lub w miesiącu wykorzystywania urlopu, wynagrodzenie to ulega przeliczeniu (art. 67 ust. 2 Karty Nauczyciela).

Za czas urlopu szkoleniowego oraz płatnego zwolnienia od pracy nauczyciel zachowuje prawo do wynagrodzenia (§ 14 rozporządzenia z 19 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania nauczycielom urlopów dla dalszego kształcenia się, dla celów naukowych, artystycznych, oświatowych i z innych ważnych przyczyn oraz ulg i świadczeń związanych z tym kształceniem, a także organów uprawnionych do ich udzielania). Godziny ponadwymiarowe, przydzielone nauczycielowi w planie organizacyjnym przedszkola i przypadające do realizacji w okresie urlopu szkoleniowego, traktuje się jak godziny faktycznie przepracowane.

Karta Nauczyciela wymienia składniki wynagrodzenia, do których uprawniony jest nauczyciel na urlopie zdrowotnym:

• wynagrodzenie zasadnicze,
• dodatek za wysługę lat,
• świadczenia socjalne

(art. 73 ust. 5 Karty Nauczyciela).

Karta Nauczyciela nie przewiduje w okresie urlopu dla poratowania zdrowia wypłaty dla nauczyciela średniej za godziny ponadwymiarowe.

Nauczyciel przebywający na urlopie dla poratowania zdrowia nie jest uprawniony do wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe z okresu roku szkolnego poprzedzającego urlop zdrowotny.

Nauczyciel, który realizuje tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć w wymiarze podwyższonym na swój wniosek, nie może mieć przydzielonych godzin ponadwymiarowych. Oznacza to, że zajęcia realizowane ponad obowiązującą standardowo normę dla nauczycieli przedszkoli specjalnych (18 godzin) nie są dla tej grupy nauczycieli godzinami ponadwymiarowymi i nie przysługuje z tego tytułu dodatkowe wynagrodzenie. Ponadto nauczyciel, który realizuje podwyższone pensum, nie może mieć już przydzielonych w arkuszu organizacyjnym żadnych dodatkowych godzin, nawet jeśli wyrażałby na to zgodę.

Nauczyciele realizujący na swój wniosek podwyższone pensum mogą mieć natomiast przydzielone godziny doraźnych zastępstw, za które przysługuje im dodatkowe wynagrodzenie liczone według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy (art. 35 ust. 3 Karty Nauczyciela).

Wysokość stawki wynagrodzenia zasadniczego za jedną godzinę przeliczeniową dla nauczycieli realizujących podwyższony tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin oblicza się, dzieląc odpowiednią minimalną stawkę wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela przez miesięczną liczbę godzin będącą wynikiem pomnożenia tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin, o którym mowa w art. 42 ust. 3 Karty Nauczyciela, przez 4,16 – z zaokrągleniem do pełnych godzin, w ten sposób, że czas zajęć do 0,5 godziny pomija się, a co najmniej 0,5 godziny liczy się za pełną godzinę.

Oznacza to, że obliczając takiemu nauczycielowi wynagrodzenie za doraźne zastępstwo, stawkę godzinową obliczamy z pensum ustawowego (niższego).

Jak stanowi art. 39 ust. 3 Karty Nauczyciela, wynagrodzenie wypłacane jest nauczycielowi miesięcznie z góry w pierwszym dniu miesiąca. Jeżeli pierwszy dzień miesiąca jest dniem ustawowo wolnym od pracy, wynagrodzenie wypłacane jest w dniu następnym. Jednocześnie ust. 4 tego samego artykułu przewiduje, że składniki wynagrodzenia, których wysokość może być ustalona jedynie na podstawie już wykonanych prac, wypłaca się miesięcznie lub jednorazowo z dołu w ostatnim dniu miesiąca. Jeżeli ostatni dzień miesiąca jest dniem ustawowo wolnym od pracy, wynagrodzenie wypłacane jest w dniu poprzedzającym ten dzień, a w przypadkach szczególnie uzasadnionych wynagrodzenie może być wypłacone w jednym z ostatnich pięciu dni miesiąca lub w dniu wypłaty wynagrodzenia zasadniczego.

Biorąc pod uwagę, że Karta Nauczyciela uregulowała termin wypłaty wynagrodzenia nauczyciela, pracodawca, czyli dyrektor przedszkola, nie musi już tej kwestii regulować mocą aktów wewnętrznych, a jeśli miałoby się tak stać, to nie mogą one być mniej korzystne dla pracownika niż Karta Nauczyciela. Teoretycznie regulamin mógłby wprowadzać inne terminy i przewidywać szybszą wypłatę, jednak w przypadku godzin ponadwymiarowych i doraźnych zastępstw nie jest to właściwe, gdyż dopiero na koniec miesiąca można rozliczyć nauczyciela.

W wypadkach szczególnie uzasadnionych wynagrodzenie może być wypłacone w jednym z ostatnich pięciu dni miesiąca lub w dniu wypłaty wynagrodzenia, o którym mowa w art. 39 ust. 3 Karty Nauczyciela.

Ustawodawca nie definiuje, co oznacza szczególnie uzasadniony przypadek w kontekście przyspieszania wypłat wynagrodzenia, niewątpliwie jednak chodzi tu o jakąś szczególną, odmienną od zwykłej sytuację, która przemawiałaby za wcześniejszą wypłatą. Ostatecznie to pracodawca ocenia, czy ewentualnie wystąpiły jakieś szczególne okoliczności, które przemawiałyby za wcześniejszą wypłatą, nie powinno stać się jednak zasadą to, że wynagrodzenie wypłacane jest wcześniej. Bogactwo sytuacji życiowych nie pozwala na określenie jakiegoś katalogu okoliczności, w których musiałoby dojść do przyspieszenia wypłaty. W razie przyspieszenia wypłaty dyrektor przedszkola decyduje również, o ile dni termin ten zostanie przesunięty.

W wynagrodzeniu za urlop wypoczynkowy nauczyciela uwzględnia się:

• wynagrodzenie zasadnicze,
• dodatki: za wysługę lat, motywacyjny, funkcyjny oraz za warunki pracy,
• wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw,
• dodatkowe wynagrodzenie za pracę w porze nocnej,
• odrębne wynagrodzenie za zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze wykonywane w dniu wolnym od pracy,
• wynagrodzenie za pracę w święto,
• dodatek za uciążliwość pracy,
• jednorazowy dodatek uzupełniający.

Wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw oblicza się, mnożąc przeciętną miesięczną liczbę godzin z okresu miesięcy danego roku szkolnego poprzedzających miesiąc rozpoczęcia urlopu, a jeżeli okres zatrudnienia jest krótszy od roku szkolnego – z tego okresu, przez godzinową stawkę wynagrodzenia przysługującą w miesiącu wykorzystywania urlopu.

Dni wolne od zajęć lub pracy, Dzień Edukacji Narodowej, zwolnienia od pracy – to sytuacje, w których nauczyciel nie realizuje przyznanych godzin ponadwymiarowych. Niekiedy jednak, mimo wszystko, otrzyma za te niezrealizowane godziny wynagrodzenie. Dotyczy to tylko takich sytuacji, kiedy godziny ponadwymiarowe nie odbyły się z przyczyn niezależnych od nauczyciela.

Takie uregulowania są jednak kwestionowane w orzecznictwie sądów administracyjnych i rozstrzygnięciach nadzorczych wojewodów.

Organ prowadzący przedszkole nie jest uprawniony do określenia okoliczności, w których poszczególne składniki wynagrodzenia nie będą przysługiwać, a regulamin wynagradzania nauczycieli nie jest przepisem szczególnym w rozumieniu art. 80 Kodeksu pracy w zakresie określania warunków zachowania lub utraty prawa do wynagrodzenia za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe lub doraźnych zastępstw.

Dyrektor jednak ustalając wynagrodzenie nauczycieli za godziny ponadwymiarowe, powinien w pierwszej kolejności sięgnąć do regulaminu wynagradzania i tam sprawdzić, jak to zostało uregulowane. Dopóki regulamin lub jego część nie są uchylone – obowiązują i dyrektor powinien je stosować.

Z zasady wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną, za czas niewykonywania pracy zaś pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia tylko wówczas, gdy poszczególne przepisy prawa pracy tak stanowią (art. 80 Kodeksu pracy w związku z art. 91c ust. 1 Karty Nauczyciela, wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z 27 listopada 2009 r., IV SA/Gl 364/09). Nauczycielowi przysługuje zatem wynagrodzenie za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe, jeżeli był gotów do ich wykonywania, a doznał przeszkód z przyczyn dotyczących przedszkola (art. 81 § 1 Kodeksu pracy).

Przesłanką istnienia prawa do wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy jest zatem pozostawanie w gotowości do wykonywania pracy w przedszkolu, przez co należy rozumieć:

• istnienie zamiaru wykonywania pracy,
• istnienie realnej możliwości jej wykonywania,
• uzewnętrznienie woli jej świadczenia,
• pozostawanie w dyspozycji pracodawcy przez cały czas niemożności wykonywania pracy – z reguły w przedszkolu lub w innym miejscu wyznaczonym przez dyrektora.

Wynagrodzenie nauczyciela za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw stanowi element wynagrodzenia za pracę (art. 30 ust. 1 pkt 3 Karty Nauczyciela). Składniki te wypłacane są nauczycielowi z dołu, na podstawie wykonanej pracy (art. 39 ust. 4 KN).

Jeżeli wypłacając wynagrodzenie nauczycielowi z góry, pracodawca dokonał potrąceń, to obowiązany był pozostawić nauczycielowi kwotę wolną od potrąceń w wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalonego proporcjonalnie do wymiaru etatu. Wypłacając następnie temu nauczycielowi wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe czy doraźne zastępstwa, nadal jest związany kwotową granicą potrąceń, ustalaną w odniesieniu do aktualnie wypłacanego wynagrodzenia.

Wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i doraźne zastępstwa, płatne osobno, powinno być traktowane jako odrębne wynagrodzenie, które w tym zakresie również objęte jest granicami potrąceń wynikającymi z przepisów Kodeksu pracy.

Sumowanie składników wynagrodzenia przy dokonywaniu potrąceń dopuszczalne jest jedynie w przypadku wypłaty w danym miesiącu tych składników wynagrodzenia, które przysługują za okresy dłuższe niż 1 miesiąc (art. 87 § 8 Kodeksu pracy).

Z wynagrodzenia za pracę – po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych – podlegają potrąceniu następujące należności:

• sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych,
• sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne,
• zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi,
• kary pieniężne z odpowiedzialności porządkowej.

Pomijając należności potrącane na rzecz samego pracodawcy, należy pamiętać, że sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych nie mogą być potrącane poza postępowaniem egzekucyjnym prowadzonym przez komornika lub organ administracji publicznej, chyba że zgodę na potrącanie wyrazi sam pracownik. Nie możesz więc dokonywać potrącenia z wynagrodzenia swego pracownika na podstawie samego tylko wniosku pochodzącego bezpośrednio od wierzyciela. Takie potrącenie stanowiłoby wykroczenie przeciwko prawom pracownika, za które Państwowa Inspekcja Pracy może wymierzyć grzywnę. Nie dotyczy to jednak świadczeń alimentacyjnych.

Należności alimentacyjne posiadają uprzywilejowany charakter. Pracodawca obowiązany jest do potrącania alimentów bez postępowania egzekucyjnego, na podstawie wniosku wierzyciela alimentacyjnego, do którego zostanie załączony tytuł wykonawczy (art. 88 § 2 Kodeksu pracy). Jeżeli więc otrzymasz wniosek osoby trzeciej o potrącanie alimentów z wynagrodzenia, zaopatrzony w tytuł wykonawczy, wówczas uwzględnij go, bacząc jednak na kwotę wolną od potrąceń. Potrąceń należy dokonywać bezpośrednio na rzecz uprawnionego wierzyciela. Wyjątkowo nie możesz jednak potrącać świadczeń alimentacyjnych z wynagrodzenia, jeżeli:

• świadczenia alimentacyjne mają być potrącane na rzecz kilku wierzycieli, a łączna suma, która może być potrącona, nie wystarcza na pełne pokrycie wszystkich należności alimentacyjnych,
• wynagrodzenie za pracę zostało już zajęte w trybie egzekucji sądowej lub administracyjnej (art. 88 § 1 Kodeksu pracy).

Do nauczycieli zatrudnionych w przedszkolach niepublicznych o uprawnieniach publicznych nie mają zastosowania przepisy Karty Nauczyciela o czasie pracy nauczycieli i zasadach wynagradzania, w tym za pracę wykonywaną na wycieczce szkolnej (art. 91b ust. 2, ust. 2a Karty Nauczyciela).

Czas pracy nauczycieli zatrudnionych w takich przedszkolach określa pracodawca, który musi jednak przestrzegać norm czasu pracy zawartych w powszechnie obowiązujących przepisach.

Czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w 5-dniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy (art. 129 § 1 Kodeksu pracy). Praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy, stanowi pracę w godzinach nadliczbowych. Praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna w razie:

• konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,
• szczególnych potrzeb pracodawcy.

Praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy, stanowi pracę w godzinach nadliczbowych (art. 151 § 1 Kodeksu pracy).

Jeżeli nauczyciel zatrudniony w przedszkolu niepublicznym w danym okresie rozliczeniowym przepracował większą liczbę godzin, niż wynikająca z obowiązującego go wymiaru czasu pracy do przepracowania, oznacza to, że świadczył pracę w godzinach nadliczbowych.

Za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodzenia, przysługuje dodatek w wysokości:

1)    100% wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w:

• nocy,
• niedziele i święta niebędące dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy,
• dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy;

2)    50% wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w każdym innym dniu niż określony w pkt 1 (art. 151¹ ust. 1 Kodeksu pracy).

W zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych pracodawca, na pisemny wniosek pracownika lub bez takiego wniosku, może udzielić mu w tym samym wymiarze czasu wolnego od pracy (art. 151² § 1 i § 2 Kodeksu pracy). 

Sprawdź, czy w poniższych 11 przypadkach można przydzielić nauczycielom godziny ponadwymiarowe.

Sprawdź, czy w poniższych 6 przypadkach można przydzielić nauczycielom godziny doraźnych zastępstw.

Dwie procedury organizowania i realizowania zastępstw w przedszkolu

Dyrektor jest zobowiązany zorganizować zastępstwa na zajęciach pod nieobecność nauczycieli zarówno w trybie doraźnym, jak i w czasie dłuższej nieobecności w pracy. Skorzystaj z procedur organizowania zastępstw w przedszkolu i uniknij błędów.