Wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i godziny nadliczbowe nauczycieli szkół i przedszkoli - poznaj najnowszą uchwałę Sądu Najwyższego

Sprawa, która trafiła do Sądu Najwyższego, dotyczyła wynagrodzenia za pracę nadliczbową realizowaną w ramach zadań powierzonych nauczycielce języka angielskiego w ramach projektu unijnego „Comenius: Indywidualne wyjazdy uczniów”. Przy czym chodziło tu nie o prowadzenie zajęć, lecz wykonywanie innych czynności służbowych. Sąd I instancji zasądził na rzecz nauczyciela wynagrodzenie za godziny nadliczbowe. Orzeczenie to zasadniczo zostało podtrzymane w postępowaniu apelacyjnym (rozstrzygnięcie zostało zmienione w zakresie odsetek). Od wyroku sądu okręgowego skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego złożyła jednak pozwana szkoła.

Czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin na tydzień (art. 42 ust. 1 KN). W ramach czasu pracy, o którym mowa w ust. 1, oraz ustalonego wynagrodzenia nauczyciel obowiązany jest realizować:

1. zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, prowadzone bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz, w wymiarze określonym w ust. 3 lub ustalonym na podstawie ust. 4a albo ust. 7;
2. inne zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły, w tym zajęcia opiekuńcze i wychowawcze uwzględniające potrzeby i zainteresowania uczniów;
3. zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym

(art. 42 ust. 2 KN).

W ramach:

1. zajęć, o których mowa w ust. 2 pkt 1, nauczyciel jest obowiązany uczestniczyć w przeprowadzaniu części ustnej egzaminu maturalnego;
2. innych zajęć i czynności wynikających z zadań statutowych szkoły, o których mowa w ust. 2 pkt 2, nauczyciel jest obowiązany uczestniczyć w przeprowadzaniu odpowiednio: egzaminu ósmoklasisty, egzaminu zawodowego, egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie i egzaminu maturalnego - z wyjątkiem części ustnej

(art. 42 ust. 2b KN). „Co istotne, określenie tygodniowej normy czasu pracy dla nauczycieli na 40 godzin tygodniowo nie oznacza, że nauczyciel ma obowiązek przebywać w szkole przez 40 godzin, gdyż w ramach swojego czasu pracy nauczyciel może wykonywać pewne czynności poza terenem szkoły, na przykład w domu lub na wycieczce, szkoleniu wyjazdowym itp.” (…) Warto podkreślić, że nauczyciel w zasadzie sam decyduje o realizacji ostatniego z tych elementów zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć dydaktycznych, opiekuńczych i wychowawczych, z samokształceniem i doskonaleniem zawodowym. Niemniej jednak, praca własna nauczyciela, która może być wykonywana poza terenem szkoły: w domu, bibliotece, z wykorzystaniem Internetu, czy w ramach doskonalenia zawodowego na kursach kwalifikacyjnych, jest traktowana jako pełnoprawny składnik czasu pracy, za który przysługuje nauczycielowi wynagrodzenie” (…) (Postanowienie SN z dnia 17 kwietnia 2024 r. sygn. akt I PSKP 24/23 przekazujące powiększonemu składowi Sądu Najwyższego do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne dotyczące problematyki godzin nadliczbowych nauczycieli).

Ustawa Karta Nauczyciela określa tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz (art. 42 ust. 3 KN). Zajęcia i czynności realizowane w ramach pensum są rejestrowane i rozliczane w okresach tygodniowych odpowiednio w dziennikach lekcyjnych lub dziennikach zajęć (art. 42 ust. 7a KN). W pozostałym zakresie czasu pracy nauczyciela nie ewidencjonuje się choć niektóre z nich też są odnotowywane w dziennikach, na przykład wycieczki klasowe.

Sprawdź, jak aktualnie są płatne nadgodziny w przedszkolu. Jeżeli chodzi o wynagrodzenie za pracę ponadnormatywną to Karta Nauczyciela przewiduje odpłatność za godziny realizowane powyżej pensum (art. 35 ust. 1 i ust. 2 KN). Zgodnie z tymi przepisami w szczególnych wypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania, nauczyciel może być obowiązany do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych zgodnie z posiadaną specjalnością, których liczba nie może przekroczyć 1/4 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Przydzielenie nauczycielowi większej liczby godzin ponadwymiarowych może nastąpić wyłącznie za jego zgodą, jednak w wymiarze nieprzekraczającym 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć.. Przez godzinę ponadwymiarową rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych. Należy zatem zauważyć, że godziny ponadwymiarowe nie są powiązane z przekroczeniem tygodniowej normy czasu pracy, lecz z przekroczeniem pensum nauczyciela. Wynagrodzenie za pracę w godzinach ponadwymiarowych i za godzinach doraźnych zastępstw wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy (art. 35 ust. 3 KN). 

„Nie można jednak uznać, że godziny ponadwymiarowe stanowią odpowiednik godzin nadliczbowych, bowiem ich charakter jest zupełnie różny.” (Postanowienie SN z dnia 17 kwietnia 2024 r.). Godziny ponadwymiarowe są przydzielane wyłącznie w szczególnych wypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania oraz są wcześniej ustalane (zaplanowane) natomiast godziny nadliczbowe w związku ze szczególnymi potrzebami pracodawcy.

Natomiast zgodnie z art. 151 § 1 Kodeksu pracy pracą w godzinach nadliczbowych jest praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy. Praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna w razie:

• konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,

• szczególnych potrzeb pracodawcy.

Liczba godzin nadliczbowych przepracowanych w związku z wystąpieniem szczególnych potrzeb pracodawcy nie może przekroczyć dla poszczególnego pracownika 150 godzin w roku kalendarzowym (art. 151 § 3 Kodeksu pracy).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominował do tej pory pogląd wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z 13 czerwca 2018 r., III PZP 2/18 (OSNP 2019, nr 1, poz. 6), w którym Sąd ten wskazał, że w Karcie nauczyciela brakuje instytucji godzin nadliczbowych.

Karta Nauczyciela nie zawiera regulacji „dobowej normy czasu pracy”, ani „okresu rozliczeniowego czasu pracy”, przy czym jako okres rozliczeniowy w przypadku nauczycieli przyjmuje się tydzień, a w niektórych przypadkach rok szkolny (odpowiednio - art. 42 ust. 7a oraz art. 42 ust. 5b). Jednak w art. 42 ust. 1 KN uregulowano normę tygodniową, ale bez odniesienia do jej przeciętności tak jak to ma miejsce w Kodeksie pracy. Ponadto brakuje regulacji sytuacji, w których dojdzie do jej przekroczenia. Tymczasem w praktyce nauczyciel może przekroczyć 40 godzin pracy na tydzień również w wyniku wykonywania innych obowiązków, nie wspominając bowiem o sprawdzaniu sprawdzianów, uczestnictwie w wywiadówkach, kontaktach z rodzicami, wypełnianiem formalności, czy zwykłym przygotowywaniu się od zajęć, należy zauważyć, że do czynności wychowawczych i opiekuńczych nie są zaliczane choćby wycieczki z uczniami, w czasie których niewątpliwie nauczyciel wykonuje pracę, choć praca ta nie jest traktowana jako ponadwymiarowa, a niekiedy, nawet jednodniowe wycieczki mogą spowodować przekroczenie 40 godzinnej tygodniowej normy czasu pracy nauczyciela. Zatem ta grupa zawodowa także ma prawo do wynagrodzenia za godziny nadliczbowe na zasadach określonych w Kodeksie pracy.

Przede wszystkim uznanie, że nauczycieli szkół i przedszkoli mają prawo do wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, czyli wypracowane powyżej tygodniowej normy czasu pracy przysporzy problemów z ich wykazaniem i rozliczeniem. Jak bowiem wiemy ewidencjonowane są jedynie godziny pensum. W praktyce do przekroczenia normy tygodniowej może mieć miejsce np. na wycieczkach i wyjazdach, podczas udziału w różnego rodzaju konkursach czy olimpiadach, promocji szkoły o przedszkola np. na różnego rodzaju wydarzeniach lokalnych, pracy przy dniach otwartych, rekrutacji, organizacji zajęć adaptacyjnych itp. W tych sytuacjach dyrektorzy szkół i przedszkoli muszą się liczyć z obowiązek zapłaty wynagrodzenia za pracę nadliczbową. Wynagrodzenie za nadgodziny będzie ustalane na zasadach określonych w Kodeksie pracy.