Kształtowanie czynności samoobsługowych u dzieci w przedszkolu – jak pokonać trudności?

Dzieci w wieku przedszkolnym mierzą się z następującymi wyzwaniami rozwojowymi w zakresie samoobsługi:

• wyrabianie nawyków samodzielności w spożywaniu posiłków, doskonalenie precyzyjnych ruchów ręki i umiejętności posługiwania się najpierw łyżką, a potem widelcem i nożem;
• kształtowanie postawy dbania o czystość rąk, korzystania z mydła, wody i ręcznika, opanowanie techniki mycia rąk;
• opanowanie sztuki ubierania się i rozbierania się, zakładania butów i wierzchniej odzieży, zakładania skarpetek, spodni, spódniczki, bluzki, zapinanie i odpinanie guzików, zamków, rzep, nauka wiązania sznurowadeł;
• sprawne korzystanie z toalety, sygnalizowanie swoich potrzeb, wykorzystanie papieru toaletowego, umiejętność obsługi sedesu, kształtowanie nawyku mycia rąk po każdorazowej wizycie w ubikacji;
• radzenie sobie w codziennych okolicznościach, np. w przypadku przeziębienia umiejętność korzystania z chusteczek higienicznych, w sytuacjach zabawowych potrzeba odkładania na miejsce zabawek, dbanie o porządek, doskonalenie umiejętności samodzielnego poruszania się po schodach z użyciem poręczy itp.

Wielu nauczycieli zauważa, że współczesne dzieci są mało samodzielne, ponieważ presja czasu wywiera na rodzicach chęć pomagania i wyręczania dziecka. Króluje też nadopiekuńczość i nadaktywność rodziców, którzy w imię dobrych intencji „by przychylić dzieciom nieba”, czynią dużo zamieszania na drodze do zaradności i poczucia sprawstwa ich pociech. Dodatkowo nieporadność w samoobsłudze przenosi się na sferę emocjonalną i intelektualną. Małym dzieciom, które są przez dorosłych nauczone wyręczania, brakuje zaangażowania, inwencji, kreatywności w podejmowaniu wyzwań związanych z rozwiązywaniem problemów i doprowadzaniem do końca rozpoczętych zadań edukacyjnych. Takie dzieci stają się marudne, nie podejmują samodzielnych prób rozwiązania zadania, tylko w poczuciu wyuczonej bezradności zawsze czekają na pomoc dorosłego.

Z pewnością największe trudności z samodzielnym wykonywaniem czynności samoobsługowych mają dzieci trzyletnie. Gmina ma obowiązek zapewnienia miejsca w przedszkolu, jeżeli rodzice wyrażają chęć objęcia dziecka wychowaniem przedszkolnym. Trzeba pamiętać, że trzylatek nie jest „za mały”, aby uczyć się samoobsługi – czasami może jednak potrzebować wsparcia ze strony rodziców i nauczycieli. Dziecko trzyletnie jest już gotowe, by nauczyć się:

• samodzielnie jeść łyżką,
• ubierać i rozbierać,
• umyć i wytrzeć ręce,
• korzystać z toalety,
• rozpoznawać swoje rzeczy wśród innych,
• wycierać nos,
• reagować na swoje imię i nazwisko.

Nauka tych czynności odbywa się najpierw w domu. Dzieci przychodzą więc do przedszkola z rozmaitymi doświadczeniami w treningu samodzielności i samoobsługi, bo doświadczają działania różnych systemów wychowawczych.

Rola dorosłego, najpierw rodzica, potem nauczyciela przedszkola, polega na towarzyszeniu dziecku w codziennych czynnościach związanych z samodzielnością. Cierpliwy, posiadający czas dorosły wspiera dziecko poprzez dyskretne pomaganie wtedy, gdy jest to niezbędne, słowne nagradzanie poprzez wyrażanie uznania i radości z poczynań dziecka. Małe dzieci żyją w świecie konkretno-wyobrażeniowym, najszybciej więc przemawiają do nich konkretne przedmioty i obrazy.

Aby wspomaganie czynności samoobsługowych przebiegało harmonijnie, dziecko potrzebuje odpowiednio zorganizowanego środowiska społeczno-kulturowego. Nauczyciele przedszkola są swego rodzaju „mostem” między dzieckiem a światem. Tłumaczą, wyjaśniają, interpretują, a przede wszystkim pokazują, jak się do tego świata przystosować.

Pomocne w usamodzielnianiu się dziecka będą:

1. naturalna, życzliwa relacja interpersonalna nauczyciela i dziecka,
2. profesjonalizm nauczyciela, przejawiający się w znajomości potrzeb rozwojowych dziecka, umiejętnego stosowania odpowiedniego do wieku i typów osobowości dzieci stylu wychowawczego opartego na szukaniu potencjałów, bazowania na mocnych stronach dziecka, dbanie o to, by dziecko doświadczało sukcesu, poczucia sprawstwa i radości w odkrywaniu swoich możliwości,
3. świetnie zaaranżowana przestrzeń wokół dziecka, która „technicznie” pomaga w coraz sprawniejszym z niej korzystaniu, np. pudełko chusteczek higienicznych na wyciągnięcie ręki dziecka, dozowniki z mydłem zamiast tradycyjnego mydła, wieszaki na wysokości wzroku dziecka, miski zamiast głębokich talerzy do zupy, papier toaletowy z łatwo dozującym się stanem,
4. powtarzanie tej samej czynności wiele razy i na różne sposoby, np. zabawy guzikami w kole na dywanie, wkładanie guzików do różnych otworów w tkaninie, zapinanie guzików w ubraniach dla misiów i lalek, zapinanie guzików w swoich ubraniach,
5. nauka danej czynności samoobsługowej zawsze w formie w zabawy: wykorzystanie rymowanek, piosenek, wierszy do utrwalenia i doskonalenia precyzji ruchów,
6. stosowanie rytuałów, niezwykłych obrzędów, ciekawych zabaw w trakcie realizacji usamodzielniania się, np. śpiewanie piosenki podczas mycia rąk,
7. chwalenie i nagradzanie uśmiechem, uściskiem dłoni, słowami uznania, czasami dyplomem, liścikiem od pani,
8. współpraca z rodzicami, wspieranie rodziców poprzez pokazanie i opowiedzenie, jak powinni zachowywać się w codziennych sytuacjach, zamiast mówić proszę nauczyć dziecko sznurować buty, dać instrukcję w formie plakatu, dostępu do filmu instruktażowego w Internecie, zaprosić na zajęcia otwarte i pokazać, jak nauczyciel robi to w przedszkolu.

Wyposażenie dziecka w umiejętności samoobsługowe samoobsługowe to tworzenie takich sytuacji edukacyjnych, które będą sprzyjać rozwojowi nawyków i zachowań prowadzących do samodzielności. Zgodnie z obowiązującą podstawą programową wychowania przedszkolnego dziecko gotowe do podjęcia nauki w szkole powinno m.in.:

• zgłaszać potrzeby fizjologiczne, czyli zarówno chęć pójścia do toalety, jak i poczucie dyskomfortu z powodu nadmiernego hałasu w sali, bólu głowy lub innej części ciała, a nawet zbyt wysokiej temperatury powietrza w sali,
• samodzielnie wykonywać podstawowe czynności higieniczne, związane z treningiem czystości w toalecie, myciem zębów, a także korzystanie z chusteczek higienicznych
• samodzielnie wykonywać czynności samoobsługowe takie jak: ubieranie się i rozbieranie, w tym czynności precyzyjne, np. zapinanie guzików, wiązanie sznurowadeł;
• spożywać posiłki z użyciem sztućców, najpierw łyżki i widelca, potem noża
• nakrywać do stołu i sprzątać po posiłku.

Pobyt w przedszkolu jest czasem wypełnionym zabawą, która pod okiem specjalistów tworzy pole doświadczeń rozwojowych budujących dojrzałość szkolną. nauczyciele organizują zajęcia wspierające rozwój dziecka. Wykorzystują do tego każdą sytuację i moment pobytu dziecka w przedszkolu, czyli tzw. zajęcia kierowane i niekierowane.

Wszystkie doświadczenia dzieci płynące z organizacji pracy przedszkola są efektem realizacji programu wychowania przedszkolnego. Ważne są zatem zajęcia kierowane, jak też czas spożywania posiłków, czas przeznaczony na odpoczynek i charakter tego odpoczynku, uroczystości przedszkolne, wycieczki, ale i ubieranie, rozbieranie.

Nauka czynności samoobsługowych w przedszkolu zawsze powinna łączyć się z zabawą, która jest najbardziej naturalną aktywnością dziecka w tym wieku. Rozmowy instruktażowe należy więc „ukraszać” atrakcyjnymi dla dziecka aktywnościami takimi, jak: ubieranie i rozbieranie misiów i lalek, zabawy w dom, nakrywanie do stołu w kąciku kuchennym, sznurowanie wszystkiego co się da, na specjalnie przygotowanych planszach z dziurami, itp.

Nade wszystko należy pamiętać, że dzieci chcą być samodzielne, ponieważ umiejętność samoobsługi jest im po prostu potrzebna do rozwoju, by kształtować w sobie zaradność, poczucie sprawstwa, motywację do podejmowania wyzwań i w efekcie osiągnąć wysoką samoocenę , poczucie własnej wartości i osobisty sukces.