Wsparcie dziecka słabowidzącego w przedszkolu ogólnodostępnym

Na początek warto rozróżnić podstawowe pojęcia. Czy dziecko słabowidzące jest niewidome? Niekoniecznie. Osoba niewidoma to osoba, która nie widzi od urodzenia. Ociemniała to taka, która straciła wzrok w wyniku urazu lub różnych schorzeń. Słabowidzącym towarzyszy deficyt w zakresie wzroku, w różnym stopniu i zakresie. Dziecko słabowidzące może widzieć świat bardzo różnie. Może mieć ograniczone pole widzenia i widzieć np. tylko to, co przed nim, ale ostro. Może widzieć bardzo niewyraźnie, mieć kłopot z rozróżnieniem kształtów. W innym wypadku np. może cierpieć na światłowstręt. Dla ułatwienia warto użyć definicji funkcjonalnej. Według niej osoba słabowidząca to taka, która mimo okularów korekcyjnych jest zmuszona używać innych metod kompensacji deficytu wzroku i korzystać z dostosowań w środowisku.

O tym, czy dziecko słabowidzące będzie korzystało z wychowania przedszkolnego w przedszkolu ogólnodostępnym, decydują rodzice. Przedszkole nie może odmówić przyjęcia dziecka z wadą wzroku, w tym niewidzącego, uzasadniając to brakiem warunków lub kadry do zapewnienia odpowiednich warunków realizacji podstawy programowej.

W przypadku dostarczenia do przedszkola orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego dziecku należy zapewnić:

• realizację zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego;
• warunki do nauki, sprzęt specjalistyczny i środki dydaktyczne, odpowiednie ze względu na indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne uczniów;
• zajęcia specjalistyczne, inne zajęcia odpowiednie ze względu na indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne uczniów, w szczególności zajęcia rewalidacyjne, resocjalizacyjne i socjoterapeutyczne;
• integrację dzieci ze środowiskiem rówieśniczym, w tym z dziećmi pełnosprawnymi;
• przygotowanie uczniów do samodzielności w życiu dorosłym

(§ 5 rozporządzenia MEN z 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków ^{organizowania kształcenia}, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży ^{niepełnosprawnych}, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym).

W związku z powyższym, na przedszkolu, do którego uczęszcza dziecko z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego, spoczywa obowiązek:

• przeprowadzenia wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania dziecka,
• opracowania indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego,
• prowadzenia zajęć rewalidacyjnych i zajęć z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Co ważne, jeżeli niepełnosprawności wzrokowej nie towarzyszy inny rodzaj niepełnosprawności, przedszkole nie ma obowiązku zatrudniania nauczyciela wspomagającego bądź pomocy nauczyciela. Zatrudnienie dodatkowej kadry jest możliwe za zgodą organu prowadzącego. (§ 7 ust. 3 rozporządzenia MEN z 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym).

Zanim nauczyciel przystąpi do opracowania planu wsparcia dla dziecka z dużym deficytem wzorku, powinien zebrać jak najwięcej informacji na temat jego rozwoju i funkcjonowania. Ważne, by dowiedzieć się:

• w jakim stopniu dziecko wykorzystuje wzrok w codziennym funkcjonowaniu,
• w jakim stopniu dziecko korzysta z kompensacji percepcyjnej, czyli jak wykorzystuje inne analizatory do poznania środowiska,
• jakie inne deficyty towarzyszą dziecku (rozwój motoryki małej i dużej, koordynacji wzrokowo – ruchowej, orientacji w przestrzeni, rozwój prawidłowej lateralizacji, rozwój mowy, funkcjonowanie emocjonalne i społeczne),
• z jakimi innymi trudnościami i chorobami zmaga się dziecko,
• jakiej wielkości przedmioty i wzory widzi.

Warto przeprowadzić bardzo dokładny wywiad rozwojowy i rodzinny. Dopytać, w jaki sposób dziecko wchodzi w relacje z innymi, jak wygląda jego zabawa, co sprawia mu przyjemność. Ważnym tematem jest również to, w jaki sposób dziecko przeżywa swoją niepełnosprawność, jak reaguje na ograniczenia, jakie niesie deficyt wzroku.

W przestrzeni publicznej funkcjonuje wiele mitów dotyczących osób z poważnym deficytem wzroku. Jednym z nich jest to, że osoby niewidome i słabowidzące świetnie poruszają się w przestrzeni, ponieważ analizują informacje zebrane z pomocą innych zmysłów. Nie jest to prawdą. Żeby uczeń mógł poruszać się bezpiecznie po sali, musi ją dobrze poznać. Utrudnienie pojawi się, gdy przestawione zostaną meble lub przedmioty, ktoś na przykład odsunie krzesełko od stolika.

Osoby słabowidzące korzystają z innych zmysłów i pamięci, ale nie mają żadnych nadludzkich mocy. Dla przedszkolaka, który ma poważny deficyt wzroku, wspieranie się słuchem jest dostępne, ale w konkretnych warunkach. Gdy w sali panuje gwar, wszyscy mówią na raz, zewsząd napływają dźwięki, będzie mu zdecydowanie trudniej odnaleźć konkretną osobę lub przedmiot. O tym warto pamiętać. Konieczne będą dostosowania, by przedszkolak mógł jak najbardziej samodzielnie funkcjonować w sali.

Warto też pamiętać, że doświadczanie świata z wyłączeniem lub ograniczeniem jednego ze zmysłów to ogromny wysiłek emocjonalny i poznawczy. Może wydawać się, że poznawanie np. zabawek przez dotyk to dla słabowidzącego malucha pestka. Niekoniecznie. Analiza dotykowa jest zdecydowanie łatwiejsza, jeśli przedmiot nie jest ani za duży, ani zbyt mały, ma mocno zarysowany kształt i dziecko już poznało wcześniej coś podobnego. Gdy znane są mu faktury, kształty, z łatwością rozpozna autko, misia czy jabłko. Jednak, gdy do ręki dostanie mikroskop, a nigdy wcześniej nie miało z nim styczności, potrzebuje pomocy.

Przede wszystkim warto zadbać o bezpieczną przestrzeń wokół dziecka. W sali warto zabezpieczyć wystające elementy mebli, ostre ranty i zadbać o to, by ułożenie dużych przedmiotów się nie zmieniało. Zachowanie porządku, by uczeń mógł znaleźć potrzebne mu zabawki i przedmioty, jest kluczowe. Podobnie jak kontrastowe elementy wystroju, np. taśma w widocznym dla niego kolorze, którą można obkleić futrynę, okna czy różne strefy w sali. Kontrastowe oznaczenia mogą znacznie ułatwić dziecku poruszanie się po sali. Bardzo ważne jest:

• wyraźne oznaczenie ciągów komunikacyjnych,
• kontrastowe kolory poręczy (np. oklejonej taśmą),
• zabezpieczenie oszklonych drzwi poprzez naklejenie na nich kontrastujących z otoczeniem kształtów.

Dziecko rozpoczynające wychowanie przedszkolne powinno mieć możliwość poznania całej placówki na spokojnie, np. późniejszym popołudniem, gdy nie ma w niej już tylu dzieci. Warto kilkukrotnie oprowadzić go po różnych miejscach, dać mu czas na samodzielną eksplorację. Trudne może być na przykład odnoszenie naczyń do okienka na stołówce, jeśli w przedszkolu panuje taki zwyczaj. Dlatego takie okienko powinno być dobrze oznaczone, a dziecko zajmować w miarę możliwości stałe miejsce obok.

W pracy dydaktycznej niezbędne mogą okazać się:

• powiększone obrazki z podwyższonym kontrastem,
• lupa, szkła optyczne lub inne narzędzia, które dziecku z deficytem wzroku pozwolą zobaczyć materiał spostrzeżeniowy (jeśli jego wada wzroku w ogóle na to pozwala),
• dobre oświetlenie,
• wspieranie dziecka narracją, która pomoże mu przyswoić informacje, dla innych dzieci dostępne w formie bodźców wzrokowych (np. na ilustracji są biedronki, czerwone z czarnymi kropkami, dzieci liczą te kropki, ja mogę dotknąć twoimi paluszkami każdej z kropek i razem je policzymy),
• wspomaganie przedszkolaka materiałem w formie modeli, które może dotknąć i przyswoić ich kształt metodą analizy wzrokowej (np. trójkąt zrobiony z patyczków, kwadrat wyklejony z plasteliny przy nauce podstawowych figur geometrycznych),
• dawanie dziecku więcej czasu na wykonanie zadań i dostosowanie materiału do jego możliwości,
• otoczenie dziecka opieką w czasie zajęć ruchowych, w których może czuć się zdezorientowane, zagubione i niepewne,
• zamiana zabaw ruchowych opartych na naśladowaniu ruchu na inne, które będą dostępne dla malucha,
• wzbogacenie nauki literek o naukę alfabetu Braille’a przy zaangażowaniu wszystkich dzieci, nie tylko słabowidzącego malucha – warto pokazać dzieciom, że alfabet może wyglądać różnie, pismo może być również odebrane dotykiem, nie tylko wzrokiem,
• angażowanie wszystkich dzieci w zabawy wielozmysłowe, nie tylko oparte na analizatorze wzrokowym (rozpoznawanie kształtów z zasłoniętymi oczami, tworzenie rożnego rodzaju mas plastycznych, przechodzenie przez tory przeszkód z zamkniętymi oczami, smakowanie potraw etc.).

Bardzo ważna w pracy z przedszkolakiem, który ma poważną wadę wzroku, jest praca z jego otoczeniem. Bezradność dziecka, czasem dziwne dla otoczenia zachowania, trudności w nadążeniu np. w zabawach ruchowych mogą sprawiać, że przedszkolak zostanie wykluczony w grupie rówieśniczej. Dlatego tak istotna jest praca na rzecz jego integracji, czyli:

• podkreślanie podobieństw między dziećmi, kompensowanie różnic (np. ty i Zosia lubicie lalki, Zosia lubi je czesać i dotykać ich włosów, ty chętniej wymyślasz różne scenki. Może pobawicie się w fryzjera? Zosia może być fryzjerką, a ty opowiedz jej, co się dzieje u waszej klientki),
• opowiedzenie dzieciom o potrzebach kolegi z wadą wzroku, o sytuacjach dla niego trudnych i sposobach ich zaradzenia,
• podkreślanie samodzielności malucha z wadą wzroku i jego znaczenia dla grupy rówieśniczej,
• pomoc innym dzieciom w dostosowaniu zabawy do potrzeb wszystkich,
• rozmowa z rodzicami o tym, jakie korzyści dla grupy niesie funkcjonowanie w tak różnorodnym środowisku, w którym dzieci odbierają świat na różne sposoby.

Widzące przedszkolaki powinny być uczulane na to, że dziecko niedowidzące inaczej odbiera otoczenie i czasami konieczne będzie modyfikowanie zabaw. 

Dla słabowidzącego malucha funkcjonowanie w dynamicznej, pełnej energii grupie rówieśników może być trudne. Czasem dorosłemu trudno jest w porę zauważyć, że dzieje się coś między dziećmi i zapobiec konfliktom, tym trudniejsze jest to dla przedszkolaka z wadą wzroku. Reakcje kolegów, ich komunikacja, zachowanie, sytuacje społeczne mogą być dla niego mniej zrozumiałe, dlatego dorosły powinien być na posterunku.

Jak nadążyć za zabawą koleżanek, które tworzą niezliczone scenki w domku dla lalek, skoro część historii jest słownie opowiadana, a część tylko pokazywana? Tu powstaje pole dla nauczyciela, który może opowiadać, co się dzieje i tym samym uczyć dobrze widzące rówieśniczki, że ich koleżanka potrzebuje opisu. Trudności w poznawaniu otoczenia, jego eksploracji, odbieraniu wielozmysłowych informacji, nadążeniu za relacjami rówieśniczymi mogą sprawiać, że maluch będzie:

• bardziej zmęczony,
• przebodźcowany,
• sfrustrowany,
• rozdrażniony,
• zalękniony,
• smutny.

Dla dziecka, które zmaga się z jakiegokolwiek rodzaju niepełnosprawnością, bycie w grupie jest wyzwaniem. By było rozwijające i inspirujące, potrzebne będzie również wsparcie emocjonalne dorosłego. Dobrze jest monitorować poziom energii przedszkolaka i w miarę możliwości zapewnić mu odpoczynek i chwilę na wyciszenie.

Inkluzywna edukacja daje duże korzyści wszystkim dzieciom, jeśli mają odpowiednie wsparcie dorosłych. Uczy dzieci wzajemnego wsparcia, rozumienia i akceptacji różnic, korzystania z zasobów, jakie dają relacje. Wymaga jednak od dorosłych ogromnej kreatywności w szukaniu sposobów na radzenie sobie z deficytami i wykorzystywania mocnych stron. Potrzebna jest elastyczność i ciągła praca nad dostosowaniem otoczenia do potrzeb słabowidzącego malca. Tworzenie przestrzeni dostępnej dla wszystkich, niezależnie od możliwości fizycznych jest jednak niezwykle istotną wartością i daje przedszkolakom kapitał na przyszłość.