Wsparcie dziecka z wadą słuchu w przedszkolu ogólnodostępnym

W Polsce mieszka około 800 tysięcy osób z problemami w zakresie słuchu. Są to różne trudności – niedosłuch o różnym stopniu, zaburzenia przewodzeniowe i odbiorcze (różnorodne uszkodzenia narządu słuchu, trwałe i przejściowe). Rodzaje zaburzeń słuchu klasyfikuje się według tego, jaki element narządu słuchu jest uszkodzony i jakie pojawiły się przeszkody w jego funkcjonowaniu. Wśród osób, które zmagają się z problemami słuchu, istnieje w Polsce społeczność głuchych – osób, które posługują się Polskim Językiem Migowym. Głusi operują własnym językiem, dlatego niepoprawne jest nazywanie ich głuchoniemymi. Określenie „niedosłyszący” również nie obrazuje ich funkcjonowania – zdarza się, że w ich odbiorze rzeczywistości panuje cisza.

Wady słuchu to zjawisko tak różnorodne, że trudno jest opisać jeden sposób na dostosowanie warunków edukacji w przedszkolu do potrzeb dziecka z taką trudnością. Konieczne wydaje się jednak pogłębienie ogólnej wiedzy w tym zakresie, by dopasować otoczenie do indywidualnych potrzeb malucha.

Można by zadać pytanie – dlaczego dziecko z poważną wadą słuchu nie korzysta z edukacji w placówce dla niesłyszących? Odpowiedź jest prosta – oferta tego typu miejsc jest bardzo ograniczona i dostępna właściwie tylko w większych aglomeracjach miejskich. Dzieci z niedosłuchem lekkim lub średnim często korzystają z placówek ogólnodostępnych. Zdarza się, że trafiają do nich również dzieci głuche.

Niestety sytuacja polskich dzieci z deficytami słuchu nie napawa optymizmem. Edukacja przeznaczona dla głuchych ma wiele wad, wciąż brakuje nauczycieli, którzy znają Polski Język Migowy i są w stanie w nim nauczać. W szkołach ogólnodostępnych nie brakuje przykładów na rażącą dyskryminację dzieci niesłyszących i niedosłyszących. Jednym z nich jest np. obowiązek nauki muzyki, zdawania egzaminów z języka polskiego jako języka ojczystego, mimo że dla użytkowników PJM jest językiem obcym.

Dlaczego opisuję tego rodzaju „wpadki” systemu, mimo że tekst poświęcony jest edukacji przedszkolnej? By ustrzec nauczycieli wychowania przedszkolnego przed podobnymi błędami, które wynikają z nieświadomości. Dzieci z wadą słuchu mogą czuć się bezradne i upokorzone, jeśli dorosły namówi je np. do korzystania z zajęć muzycznych, nauki wierszyków na pamięć etc.

Jeżeli dziecko posiada orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na niepełnosprawność, przedszkole ma obowiązek zorganizowania dla niego kształcenia specjalnego. Należy więc przeprowadzić wielospecjalistyczną ocenę poziomu funkcjonowania dziecka i opracować indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny. Oprócz tego dziecko powinno zostać objęte pomocą psychologiczną w przedszkolu.

Wiele osób myśli, że jeśli dziecko ma aparat słuchowy, to już pełen sukces. To nie do końca prawda. Aparaty słuchowe nie niwelują niepełnosprawności dziecka. Samo słyszenie to niejedyny wymiar odbioru rzeczywistości. Słyszący dzięki aparatowi maluch może mieć kłopot z rozróżnianiem dźwięków, selekcją bodźców słuchowych, rozumieniem mowy. Kłopoty ze słuchem wpływają również w ogromnej mierze na rozwój kompetencji językowych. Sam aparat to tylko część ewentualnego sukcesu, który niestety nie jest gwarantowany. Zwłaszcza jeśli maluch nie korzystał z aparatu od początku swojego życia. Potrzebna jest stała, regularna rehabilitacja i intensywna praca nad rozwojem umiejętności korzystania ze słuchu.

Dodatkową trudnością będzie komunikacja z dziećmi z wadami słuchu, które urodziły się w rodzinie głuchych. Maluch ze środowiska głuchych zapewne biegle posługuje się językiem migowym i to już pewna gwarancja jego dalszego sukcesu. Natomiast jeśli nie ma dużego kontaktu ze słyszącymi, to sam aparat i doświadczenia słyszenia dźwięków nie wystarczą. To, co daje duży potencjał na przyszłość, to dwujęzyczność głuchych dzieci z działającymi aparatami – opanowanie PJM i języka polskiego.

Przedszkolak, którego słuch jest ograniczony nawet w małym stopniu, może mieć trudność w zakresie:

• rozwijania własnej komunikacji (np. w rozwoju zasobu słów, tworzenia wypowiedzi złożonych, parafrazowania wypowiedzi innych),
• dostosowania wydawanych przez siebie dźwięków do otoczenia,
• korzystania z zajęć opartych na informacjach pozyskanych ze słuchu,
• koncentracji uwagi,
• śledzenia przebiegu zajęć,
• rozumienia komunikatów wydawanych szybko, niestarannie i cicho,
• rozumienia zdań złożonych,
• nadmiernego zmęczenia (korzystanie z zajęć wymaga dużego wysiłku),
• regulacji emocji (poczucie niezrozumienia, narastająca frustracja itp.),
• nawiązywania relacji z innymi dziećmi,
• nadążania za tokiem zabawy spontanicznej,
• uczestniczenia w zabawach ruchowych opartych na sygnałach dźwiękowych i muzyce,
• zachowywania ciszy w sytuacjach, które tego wymagają (dziecko z niedosłuchem może nie być świadome dźwięków, które samo wydaje),
• nauki czytania i pisania,
• nauki gramatyki (jeśli dziecko posługuje się w domu PJM, gramatyka tego języka jest zupełnie inna od języka polskiego).

Przyjmując do swojej grupy przedszkolnej malucha z deficytem w zakresie słuchu, wychowawca powinien przede wszystkim zebrać wszystkie potrzebne mu informacje. Warto po prostu zaprosić rodziców na rozmowę i przeprowadzić dogłębny wywiad. O co warto zapytać? Oto krótka lista kluczowych kwestii:

1. Wywiad rozwojowy:

• wywiad okołoporodowy (przebieg ciąży, porodu, masa urodzeniowa, ocena w skali APGAR, używki stosowane przez matkę, stan zdrowia fizycznego i psychicznego matki, przebieg karmienia i uspokajania dziecka),
• temperament niemowlęcia,
• rozwój motoryczny (określenie w czasie umiejętności siadania, wstawania, chodzenia, raczkowania),
• rozwój mowy (określenie w czasie umiejętności wypowiadania pierwszych słów, zdań, używania ich instrumentalnego, poziom opanowania języka polskiego i PJM),
• przebieg treningu czystości,
• kontakt z najbliższym otoczeniem w okresie niemowlęcym,
• kontakt z innymi dziećmi i sposób komunikowania z nimi,
• rozwój zabawy indywidualnej i z innymi dziećmi,
• reakcja na rozłąkę z opiekunami,
• adaptacja do żłobka/przedszkola,
• funkcjonowanie w żłobku/przedszkolu,
• rozwój umiejętności regulacji emocji (jak dziecko radzi sobie z frustracją, złością, rozłąką, lękiem, jak okazuje przyjemne emocje, co je uspokaja).

2. Wywiad rodzinny:

• skład rodziny,
• relacja rodziców/głównych opiekunów,
• sposób radzenia sobie z kłopotami ze słuchem u dziecka,
• wady słuchu w rodzinie,
• funkcjonowanie rodziny w zakresie komunikacji (jak dorośli komunikują się z dzieckiem, jakiego języka używają, jakie bariery komunikacyjne napotykają),
• ważne wydarzenia w życiu rodziny,
• sposób radzenia sobie z trudnościami,
• sytuacja ekonomiczna rodziny,
• relacje z dalszą rodziną, przyjaciółmi,
• wykształcenie rodziców/opiekunów,
• sytuacja zawodowa rodziców/opiekunów.

4. Aktualne potrzeby dziecka w ocenie rodziców.

5. Zasoby osobiste malucha (jego mocne strony).

6. Zgromadzone dokumenty związane z edukacją i opieką zdrowotną malucha (orzeczenie o niepełnosprawności, WWR, opinie logopedyczne, psychologiczne, pedagogiczne).

Na podstawie zebranych informacji warto zastanowić się, jakie wyzwania stoją przed nauczycielem w czasie wprowadzania dziecka do grupy. Warto zadać sobie pytania:

• Jakie dotychczasowe doświadczenia dziecka z przedszkola/żłobka mogą mu ułatwić adaptację w grupie, a jakie utrudnić?
• Jakie trudności komunikacyjne mogą się pojawić?
• Jak zadbać o integrację dziecka z wadą słuchu z innymi dziećmi?
• Jak zmodyfikować codzienne aktywności, by dziecko z wadą słuchu nie czuło się wykluczone?
• Jakiego rodzaju dodatkowej pomocy może potrzebować maluch?

Przedszkole to czas, w którym dzieci spontanicznie nawiązują kontakt ze sobą. Ciekawe świata maluchy interesują się sobą nawzajem, choć nietrudno o nagłe konflikty. Grupa rówieśnicza to prawdziwy poligon, na którym przedszkolaki trenują różne kompetencje społeczne:

• nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów,
• rozwiązywanie konfliktów i negocjowanie,
• rozumienie potrzeb innych osób,
• wyrażanie własnych emocji i potrzeb,
• współpraca w grupie.

Dziecko z wadą słuchu może mieć trudność w nadążeniu za dynamicznym życiem grupy rówieśniczej. Zwłaszcza jeśli wada utrudnia zrozumienie komunikatów innych. Dla dzieci niesłyszących codzienne relacje osób słyszących są często pełne tajemnic i kompletnie niezrozumiałe. Sama obserwacja zachowania innych nie pozwala na zrozumienie, co się dzieje. Wystarczy wyłączyć głos w telewizji, by tego doświadczyć – bez rozumienia mowy nie ma opcji, by nadążyć za niuansami fabuły filmu. Dlatego konieczne jest wypracowanie własnego sposobu komunikacji z dzieckiem.

Jeśli maluch miga, trzeba nauczyć się chociaż podstawowych wyrażeń. Jeżeli posługuje się językiem fonicznym i jego wada słuchu jest lekka lub średnia, trzeba dbać o zasady przyjaznej komunikacji. Warto:

• mówić głośno i wyraźnie, kierując komunikat bezpośrednio do dziecka, upewniając się, że skupia uwagę na rozmówcy,
• używać prostych wyrażeń, jeśli zasób słów dziecka nie jest bogaty – warto najpierw zbadać jego możliwości językowe,
• uzupełniać komunikację gestami,
• upewniać się, czy dziecko zrozumiało komunikat,
• przedszkolne aktywności wzbogacać o ilustracje i infografiki,
• unikać odwracania się plecami, bokiem,
• umówić się z dzieckiem na sygnał, który zwraca jego uwagę na rozmówcę (np. położenie ręki na ramieniu),
• upewniać się, czy aparat słuchowy jest włączony i jego działanie nie sprawia dziecku dyskomfortu (dzieci skarżą się na piski, nierozpoznawalne dźwięki).

Podobne zasady warto wprowadzić w relacje rówieśnicze. Przedszkolaki powinny poznać potrzeby swojego niedosłyszącego kolegi. Empatia i wsparcie w codziennych sytuacjach pomagają budować pozytywne relacje w grupie. Jeśli dziecko w grupie operuje Polskim Językiem Migowym, warto nauczyć maluchy różnych przydatnych sformułowań, choćby na podstawie słowników udostępnionych w Internecie.

Dobrym pomysłem może okazać się stworzenie tablicy z infografikami, którymi mogą się wspomagać dzieci we wzajemnej komunikacji (obrazki z komunikatami typu: chcę się z tobą pobawić, czy mogę zabrać tę zabawkę, jak się czujesz, bardzo cię lubię, nie wiem, co zrobić itd.).

W sali można również zaaranżować kącik do tzw. cichej zabawy – miejsce, gdzie dziecko z wadą słuchu będzie mogło pobawić się z kolegą w mniejszym natężeniu dźwięków. Być może ułatwi mu to odebranie komunikatów towarzysza zabaw.

Niezwykle istotna będzie również edukacja innych przedszkolaków, opowiedzenie o tym, dlaczego ich niedosłyszący kolega np. wydaje głośne dźwięki, o których nie wie, klepie ich w ramię w zabawie (tak czasem głusi sygnalizują chęć kontaktu), nie reaguje na ich złożone opowieści, ponieważ ich nie rozumie etc.

Praca z dziećmi z niepełnosprawnościami to często duży wysiłek emocjonalny. Naturalne jest to, że nauczyciele zmagają się z frustracją, poczuciem bezradności, koniecznością ciągłej modyfikacji swoich założeń. Praca z dzieckiem niedosłyszącym lub niesłyszącym wymaga nieustannej kreatywności, uzupełniania wiedzy, dbania o jego relacje z innymi. Mogą pojawiać się pytania, na które nie ma prostej odpowiedzi. Dlatego tak istotna jest współpraca nauczyciela z innymi osobami pracującymi z dzieckiem (logopedą, psychologiem, pedagogiem specjalnym itd.). Wymiana informacji możne znacznie ułatwić codzienność. Dużą pomocą mogą być również instytucje, które wspierają dzieci z wadą słuchu, np. Polski Związek Głuchych.