Jak wspierać dziecko z niepełnosprawnością ruchową w przedszkolu ogólnodostępnym?

Rodzice przedszkolaka z niepełnosprawnością ruchową mogą wybrać dla niego przedszkole spośród tych ogólnodostępnych, jak też integracyjnych i specjalnych. Wszystko zależy od rodzaju i stopnia niepełnosprawności oraz tego, jakie są indywidualne potrzeby malucha. Niepełnosprawność w zakresie ruchu to bardzo obszerne pojęcie obejmujące wszelkie zaburzenia funkcjonowania narządu ruchu. Tym samym – może oznaczać różnego rodzaju trudności w funkcjonowaniu.

Fizyczna niepełnosprawność to nie tylko trudności w poruszaniu się. Pierwsze skojarzenie, które się pojawia, wiąże się często z korzystaniem z wózka inwalidzkiego. Tymczasem przedszkolak z niepełnosprawnością ruchową może mieć również dysfunkcje związane z zaburzeniami neuromotorycznymi, takimi jak:

• padaczka,
• konsekwencje mózgowego porażenia dziecięcego,
• dystrofia mięśniowa,
• różnego rodzaju choroby genetyczne,
• choroby rdzenia kręgowego.

Mogą to być również wady kończyn, niedowłady, konsekwencje różnego rodzaju wypadków i urazów lub wrodzone ubytki, a także – niepełnosprawności sprzężone.

Okres korzystania z wychowania przedszkolnego to czas, w którym większość aktywności opiera się na wykorzystaniu motoryki i koordynacji wzrokowo-ruchowej. Dla nauczyciela, który obejmuje opieką dziecko z niepełnosprawnością, praca z nim będzie wyzwaniem. Jeśli jednak zadba o odpowiednie warunki, może mieć ogromny, satysfakcjonujący udział w wyrównaniu szans edukacyjnych dla potrzebującego pomocy malucha.

Jeżeli dziecko posiada orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na niepełnosprawność ruchową, w tym afazję, przedszkole ma obowiązek zorganizowania dla niego kształcenia specjalnego, w tym zapewnienia zajęć rewalidacyjnych. Należy więc przeprowadzić wielospecjalistyczną ocenę poziomu funkcjonowania dziecka i opracować indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny uwzględniający zalecenia zawarte w orzeczeniu wydanym przez publiczną poradnię psychologiczno-pedagogiczną. Oprócz tego dziecko powinno zostać objęte w przedszkolu pomocą psychologiczno-pedagogiczną. Za organizację kształcenia specjalnego oraz pomocy psychologiczno-pedagogicznej odpowiada dyrektor przedszkola wraz z nauczycielami. 

W przypadku dzieci, u których stwierdzono niepełnosprawności sprzężone, obowiązkowe jest zatrudnienie dodatkowo tzw. nauczyciela wspomagającego, specjalisty lub pomocy nauczyciela. 

Dzieci z niepełnosprawnością ruchową realizują tę samą podstawę programową co pozostałe. Prawo oświatowe nie przewiduje odmiennej podstawy programowej dla ucznia z niepełnosprawnością na etapie wychowania przedszkolnego. 

Zanim dziecko realnie trafi do grupy przedszkolnej, warto zadbać o porządny wywiad z rodzicami oraz zgromadzenie wszelkich dokumentów. Zwłaszcza tych, w których opisany został rozwój malucha oraz opracowano zalecenia do codziennej pracy edukacyjnej i terapeutycznej. Im większa będzie wiedza wychowawcy o zasobach i potrzebach dziecka, tym łatwiej będzie przygotować się do dalszej pracy. O co warto zapytać rodzica? Przede wszystkim:

• Jakie doświadczenia edukacyjne ma za sobą dziecko?
• Czy przebywało wcześniej poza domem bez rodziców (w żłobku, klubie malucha, na zajęciach integracyjnych/adaptacyjnych dla maluchów)?
• Czy dziecko ma kontakt z rówieśnikami?
• W jaki sposób inicjuje kontakt z innymi?
• Jak radzi sobie w nowych sytuacjach?
• Jak radzi sobie z separacją z rodzicami/opiekunami?
• Co lubi robić?
• Jak spędza czas w domu?
• Na czym polegają kłopoty dziecka?
• W jaki sposób radzi sobie ze swoimi ograniczeniami?
• Czy dziecko rozumie swoje ograniczenia?
• W jaki sposób radzi sobie z odmiennością?
• Jaka jest historia jego niepełnosprawności?
• Jak wyglądał proces rehabilitacji dziecka?
• Co pomagało maluchowi osiągnąć większą samodzielność, a co nie?
• Jak wyglądał rozwój fizyczny dziecka od narodzin do teraz? Jakie umiejętności osiągało, w jakim tempie, co było trudnością, w czym potrzebowało pomocy rehabilitantów?
• Jak przebiega rozwój mowy? Kiedy pojawiły się pierwsze słowa, zdania, jaki jest poziom rozwoju mowy biernej i czynnej na dziś? W czym dziecko może mieć kłopot?
• Czy zakończono trening czystości?
• Jaki jest poziom samodzielności malucha?
• Czy dziecko samodzielnie załatwia swoje potrzeby/je/ubiera się/organizuje sobie zabawę?
• Z czym przedszkolak może mieć trudności w przedszkolu?
• Jakie są jego mocne strony?
• Czym interesuje się maluch?
• Na co wychowawca powinien zwrócić uwagę w pracy z dzieckiem?

Ważne, by rozmowa z rodzicem przebiegła w atmosferze jak największej akceptacji. Pytania warto zadawać taktownie i delikatnie.

Rodzice dzieci z niepełnosprawnościami przeżywają w nowych środowiskach silny stres. Mogą obawiać się o swoje dziecko, o to, jak sobie poradzi bez nich, jak zostanie przyjęte w grupie, czy nauczyciel będzie miał zasoby, by się nim zająć.

Niepełnosprawność ruchowa jest w wielu miejscach barierą nie do pokonania. Brakuje dostosowań, które pomagają osobom z fizycznymi ograniczeniami korzystać z wielu rzeczy. Rodzic dziecka z niepełnosprawnością z takimi barierami zmaga się codziennie. Nie może wejść z dzieckiem na wózku do kina czy biblioteki, musi prosić o pomoc, korzystając z komunikacji miejskiej, ma trudności w zorganizowaniu dla swojej pociechy grupy rówieśniczej. Często nie da się ot tak wejść na plac zabaw i zachęcić dziecka do wspólnej zabawy z innymi.

Wszystko to sprawia, że rodzic wymagającego pomocy malucha może mieć w sobie różne emocje. Może być sfrustrowany, wypalony, zmęczony i niechętny do nowej współpracy. Za tym wszystkim mogą stać różne trudne doświadczenia. Wewnętrzny klimat emocjonalny opiekuna może przełożyć się na sposób, w jaki podejmuje rozmowę z przyszłym wychowawcą jego dziecka. Co wtedy zrobić? Jak zbudować relację z rodzicem wycieńczonym opieką nad niepełnosprawnym maluchem? Przede wszystkim warto spróbować nazwać emocje, które się obserwuje. Delikatnie i z szacunkiem, np.:

Wydaje mi się, że musi być pan ogromnie tym wszystkim zmęczony. Nie wyobrażam sobie wysiłku, który musi pan codziennie wkładać w opiekę nad Frankiem.

Janeczka ma szczęście, że ma taką zaangażowaną mamę. Musi być pani wykończona, pomoc małej na pewno jest okupiona ogromną pracą. Pewnie te wszystkie pytania budzą złość, tyle razy pani opowiadała o Jance w innych miejscach. My po prostu chcielibyśmy panią jakoś wesprzeć, ale musimy najpierw zebrać sporo informacji.

Przestrzeń przyjazna dla dziecka z niepełnosprawnością ruchową to spore wyzwanie dla przedszkola. Dostosowania zależą od tego, jaki zakres ruchu i samodzielności ma maluch. Jeśli przedszkolak ma kłopoty z poruszaniem się, jeździ na wózku, posługuje się balkonikiem lub innego rodzaju narzędziami usprawniającymi ruch, to trzeba zadbać o to, by miał sporo miejsca.

W jego sali powinien panować porządek – łatwiej jest o niego zadbać, gdy wszystkie zabawki i meble będą miały stałe miejsce. Sprawne fizycznie maluchy z łatwością lawirują między krzesełkami, ławkami, pudłami z zabawkami. Siadają na dywanie bez problemu nawet wtedy, gdy na trasie do niego piętrzy się cały zabawkowy tor przeszkód. Maluch z ograniczeniami w zakresie ruchu potrzebuje czego innego. Jeśli porusza się, wspierając o meble, trzeba zapewnić mu podparcie w różnych miejscach sali. Jeśli choruje na epilepsję, trzeba zabezpieczyć wszystkie twarde rogi mebli i tak organizować pracę, by jak najbardziej zminimalizować możliwość upadku.

Organizując przestrzeń w przedszkolu, warto zadać sobie kilka pytań:

• Co może być w sali pomocne dla dziecka?
• Co może być dla niego zagrożeniem?
• Jaki układ mebli byłby optymalny?
• Jakiego rodzaju zabawki będą dla dziecka najbardziej atrakcyjne i korzystne?
• Czy możliwe jest stworzenie miejsca, w którym dziecko mogłoby bawić się z innymi?

Dużo zależy od wyobraźni dorosłych i tego, czy są w stanie reagować na bieżące potrzeby malucha.

Trudno o jedną poradę dotyczącą tego, jak konstruować pomoce edukacyjne dla dziecka z niepełnosprawnością ruchową. Każdy maluch będzie potrzebował czegoś innego.

W przypadku ograniczeń w zakresie motoryki małej przedszkolak może potrzebować np. powiększonych materiałów, kart pracy w dużym formacie, powiększonej liniatury, by np. uczyć się pisać po śladzie. Pomocne mogą być np. pogrubione narzędzia pisarskie lub takie, które mają wgłębienia w miejscach, w których należy je chwytać. Dobrym pomysłem będą również różnego rodzaju narzędzia sensoryczne.

Dzieci, które mają trudności w zakresie napięcia mięśniowego, prawidłowej postawy lub są częściowo unieruchomione, potrzebują dodatkowej stymulacji, by np. mogły nauczyć się w przyszłości pisać. Celowy ruch pisarski wymaga szeregu umiejętności – zarówno dobrej koordynacji wzrokowo-ruchowej, jak i planowania ruchu, chwytu, przykładania odpowiedniej siły, wykonywania precyzyjnego, płynnego ruchu. Pomocne mogą być np. zajęcia z rysowania palcem w kaszy/ryżu, zabawy z różnego rodzaju ciastolinami i masami plastycznymi, malowanie wacikami, odciskanie stempli z warzyw, ugniatanie różnego rodzaju gum, gniotków etc.

Niepełnosprawność ruchowa może wiązać się również z ograniczeniami w zakresie rozwoju aparatu mowy. Dlatego niezwykle istotna jest praca nad komunikacją z przedszkolakiem i stała współpraca z logopedą. Mogą przydać się również plansze wizualizujące różnego rodzaju komunikaty, ilustrujące codzienne aktywności. Dwutorowa komunikacja (oparta na sferze werbalnej i ilustracyjnej) może być dużym ułatwieniem na co dzień.

Edukacja przedszkolna to często nauka angażująca wiele zmysłów i ruch. Kilkulatkom najłatwiej jest nabywać wiedzę przez zabawę. Dla malucha, który zmaga się z niepełnosprawnością ruchową, może być to frustrujące.

Ograniczenia ruchowe wpływają na zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, a to z kolei ma wpływ na naukę podstawowych umiejętności szkolnych: czytania, pisania, liczenia. Niepełnosprawność ruchowa może być sprzężona z różnego rodzaju trudnościami neurologicznymi – zwłaszcza jeśli dysfunkcja ma źródło neuromotoryczne. Zaburzony może być również rozwój umiejętności związanych z koncentracją uwagi, pamięcią, spostrzeganiem. Maluch, który odczuwa fizyczny dyskomfort lub ból, nie będzie mógł wykonywać zadania tak długo jak jego zdrowy rówieśnik.

Przy planowaniu pracy dydaktycznej warto wziąć pod uwagę:

• aktualny nastrój dziecka,
• jego poziom koncentracji uwagi,
• zakres koncentracji uwagi (np. zwykle ok. 10 minut jest w stanie wykonywać zadania jednego typu, potem potrzebuje przerwy),
• poziom rozwoju jego funkcji poznawczych (pamięci, myślenia, spostrzegania),
• fizyczny komfort malucha,
• sposób, w jaki dziecko może kompensować swój deficyt poprzez zasoby (np. dziecko, które ma kłopoty z motoryką małą może uczyć się liczyć z użyciem piosenek nie liczmanów).

Niepełnosprawność ruchowa to dla dziecka duże obciążenie. Ograniczenia powodują frustrację, łatwo o przeciążenie i poczucie przebodźcowania. Przedszkole to czas, w którym dzieci uczą się wyrażać swoje emocje, pracują nad rozwojem umiejętności samoregulacji. Potrzebują dorosłych, którzy pomogą im poradzić sobie z tym, co czują. Dziecko z niepełnosprawnością żyje w ciele, które je zawodzi. Widzi innych, którzy wykorzystują w pełni możliwości własnej fizyczności, i powoli zaczyna dostrzegać własną odmienność. Nie można pozwolić na to, by te różnice sprawiły, że poczuje się gorsze.

Zadaniem nauczyciela jest wspieranie przedszkolaka w tym, by widział przede wszystkim swoje zasoby, nie deficyty. Jak to robić? Poprzez codzienne drobne gesty i komunikaty. Jakie? Na przykład:

• Zobacz Zosiu, pomogłaś koleżance znaleźć jej breloczek. Zapamiętałaś, gdzie był, nikomu innemu się to nie udało.
• Franku, wiem, że ciężko było ci poruszać się na wózku na wycieczce. Jestem z ciebie podwójnie dumny, dałeś radę nawet na tych wybojach. Cieszę się, że zobaczyliśmy razem ten skansen.
• Heniu, dzięki za pomoc, zapomniałam o tej piosence, super, że mi ją przypomniałeś.

Docenianie nawet najmniejszych starań kilkulatka to ogromna wartość. Nic tak nie buduje poczucia własnej wartości, jak doświadczenie bycia zauważonym przez innych.

Dużym zagrożeniem dla dobrostanu malucha z niepełnosprawnością może również być poczucie zmęczenia i frustracji. Dlatego niezwykle istotne jest nazywanie jego uczuć, pomaganie w wyrażaniu ich i rozumieniu. Dla kilkulatka frustracja to niemal fizyczny dyskomfort, nieprzyjemne, trudne do wyrażenia uczucie. Przedszkolak potrzebuje pomocy w okiełznaniu przykrych doznań, nazwaniu ich. Jak? Na przykład:

Ogromnie ważnym obszarem w budowaniu przestrzeni dla dziecka z niepełnosprawnością ruchową jest praca z jego grupą rówieśniczą. Nawiązywanie i rozwijanie kontaktów interpersonalnych to kapitał na całe życie. Dobrze, by przedszkolak ze specjalnymi potrzebami fizycznymi mógł rozwijać swobodnie swoje kompetencje społeczne. Jak przygotować grupę na przyjęcie dziecka, które rozwija się w inny sposób?

Przede wszystkim trzeba szczerze opowiedzieć o tym, czego potrzebuje nowy kolega i z czym może mieć kłopot. Dla przedszkolaków proste komunikaty będą na wagę złota. Warto poprosić o pomoc dla nowego kolegi i opowiedzieć, na czym będzie ona polegać. Przecież każdy czasem potrzebuje pomocy, to naturalne, że w społeczeństwie pomagamy sobie nawzajem. Świat przedszkolaka jest taki, jakim go mu pokażemy. To dorośli modelują swoim zachowaniem i podejściem to, czy grupa jest otwarta na odmienność, czy nie.